Botticelli's Madonna del Magnificat

Botticelli’s Madonna del Magnificat

De Madonna del Magnificat of de Madonna met 5 Engelen is een rond schilderij (tondo) dat Sandro Botticelli geschilderd heeft ca. 1481/83 (tempera op hout met een diameter van 118 cm) en dat bewaard wordt in de Botticelli-zaal van de Uffizi. Het is één van de zg aristocratische madonna’s van de kunstenaar. Door het veelvuldig gebruik van goud gaat men er vanuit dat het geschilderd werd voor een zeer belangrijke en rijke opdrachtgever. Over wie die opdrachtgever juist was en wie er eigenlijk op het schilderrij staan wordt nog volop gediscussieerd.
Aangezien het een rond schilderij is denkt men dat het waarschijnlijk geen altaarstuk voor een kerk of klooster was, maar eerder bedoeld was voor seculiere gebouwen zoals een paleis of een openbaar gebouw.
Er zijn ook verscheidene exemplaren van het werk gemaakt (bewaard in verschillende musea) wat de laatste stelling zou kunnen bijtreden. Van een andere tondo van Sandro, de Madonna met de 6 Engelen of la Madonna della Melagrana (uit 1487 en eveneens te zien in de Botticelli-zaal van de Uffizi), waarvan ook verscheidene exemplaren geschilderd zijn, weet men dat het gemaakt werd in opdracht van de magistraat van de Masai della Camera  (de toezichters van de publieke gebouwen) voor de Zaal van de Udienza in het Palazzo Vecchio. De lelie, die (met enige moeite) op de leuning van Maria’s troon te zien is in de Madonna del Magnificat, kan verwijzen naar het stadswapen van Firenze, zodat de opdrachtgever van deze tondo dan ook de stadsmagistraat zou kunnen geweest zijn. De lelies op het kader van de tondo zouden er op wijzen dat het schilderij in de Zaal der Lelies van het Palazzo Vecchio een plaats gekregen had. Anderen zien echter nog steeds de familie de’ Medici als opdrachtgever.

Op het schilderij wordt Maria met het Jezuskind op haar schoot afgebeeld in het gezelschap van 5 jongelui (engelen zonder vleugels, jongens of meisjes?) waarvan er 2 haar kronen. Jezus heeft een granaatappel in de hand (symbool voor lijden en verrijzenis) en leidt de hand van zijn moeder die het Magnificat (het Loflied op Maria) aan het schrijven is. Op de linker bladzijde van het boek staat de Hymne van Zacharias die de geboorte van zijn zoon Johannes de Doper (de patroon van Firenze) aankondigt. Eén van de 2 jongelingen (in het blauw en het oranje) houdt het boek vast en de andere de inktpot. Zij worden omarmd door een derde figuur (in het rood). De 2 engelen (?) die Maria kronen (vooral de linkse) worden in de verdrukking geduwd, zodat men zich kan afvragen waarom zij er toch nog absoluut bij moesten. Zij hebben ook geen stralenkrans (er was misschien geen plaats meer?) terwijl de 3 andere jongelui er wel één hebben. Het open landschap dat in het centrum zichtbaar is verraadt de invloed die Botticelli ondergaan heeft van de Vlaamse schilderkunst.

Volgens een harnekkige traditie zou op dit werk het gezin van Lucrezia Tornabuoni, de vrouw van Piero il Gottoso de’ Medici, zijn afgebeeld. Zij zou dit schilderij van Sandro Botticelli gekregen hebben omdat zij hem na zijn leertijd bij Filippo Lippi een tijdlang in het Palazzo Medici had laten verblijven. Dat zou dan deze Madonna del Magnificat geweest zijn, maar ondertussen is men van oordeel dat het hier wellicht gaat om een Madonna met kind en  2 engelen (ca.1470) uit het museum van Capodimonte van Napels.
Op de Madonna del Magnificat zou Lucrezia Tornabuoni met haar 2 zonen, Lorenzo die de inktpot vasthoudt en Giuliano die het boek ondersteunt, en haar 3 dochters Maria (achter haar broers) Bianca (links) en Nannina (rechts) die de kroon aanreiken, afgebeeld staan. Het Jezuskind zou Lucrezia (een dochter van Lorenzo il Magnifico) en dus haar kleindochter zijn. Deze zienswijze wordt enkel ondersteund door het feit dat Botticelli een vriend des huizes was en dat er 5 engelen (haar 5 kinderen?) op het schilderij staan.
Niet zozeer omwille van het gebrek aan gelijkenissen (Botticelli idealiseerde soms zijn personages en vele van hen hebben steeds hetzelfde uitzicht), maar ook omwille van de datering lijkt deze thesis zeer onaanvaardbaar. Rekening houdend met de leeftijd van de afgebeelde figuren zou het werk tussen 1465 en 1470 moeten gemaakt zijn, maar volgens de meeste kunstkenners is het geschilderd ca.1481/83 op een tijdstip dat zowel Giuliano (1478) en zeer waarschijnlijk ook reeds Lucrezia zelf (1482) overleden waren. Haar kleindochter Lucrezia was geboren in 1470 en zou dus in 1481 al 11 jaar geweest zijn. Men kan bij dit alles natuurlijk de bedenking maken dat het schilderij een postuum eerbetoon kan geweest zijn aan de Medici (wat op zich niet ongewoon was), maar wellicht is de wens hier toch de vader van de gedachte want het idee dat het gezin van Piero il Gottoso (die zelf reeds in 1469 was gestorven) verenigd staat op een schilderij van Botticelli is uiteraard zeer aanlokkelijk.Maar waarom dan slechts 3 van de 5 kinderen (zijn het meisjes of jongens?) een halo krijgen (een stralenkrans) en de halo van Maria groter is dan die van haar broers (terwijl er van haar gezegd wordt dat zij een onecht kind was) en waarom Bianca en Nannina naar het achterplan gedrongen worden, blijft een raadsel.  Het is net alsof de opdrachtgever aan Botticelli gevraagd heeft om er op het laatste moment nog een kroningstafereel van te maken.

In dat verband heeft een andere theorie het over een (onbekende) opdrachtgever die zijn 2 zonen (de 2 engelen die de kroon aanreiken) er heeft laten bij plaatsen. Van een begaafd kunstenaar als Botticelli verwacht men niet dat hij (zeker in de jaren 80) moeite zou gehad hebben met de compositie van een schilderij, zelfs al was het een tondo.
Tenslotte dringt zich ook nog de vraag op waarom het Jezuskind een meisje en geen jongen is want reeds in 1471 was Lucrezia’s kleinzoon Piero (lo Sfortunato) geboren. Al deze bemerkingen maken het erg moeilijk om geloof te blijven hechten aan de theorie dat op het schilderij het gezin van Lucrezia Tornabuoni afgebeeld staat.
Aangezien er meer vragen gesteld kunnen worden dan antwoorden gegeven blijft de Madonna del Magnificat niet enkel één van Botticelli’s beroemdste, maar ook één van zijn meest raadselachtige werken.

JVL

Botticelli’s Madonna del Magnificat

The Madonna del Magnificat or the Madonna with 5 angels is a round painting (a tondo) by Sandro Botticelli from 1481/83 (tempera on wood with a cross section of 118 cm in the Uffizi). It is one of his “aristocratic madonna’s”. The use of a lot of gold in the painting suggests that it was made for a very rich and important client. Round paintings were usually made for secular buildings such as palaces or city halls and because there are several other copies of the painting (in worldwide museums) this could also be the case for the Madonna del Magnificat. Another tondo by Botticelli (in the same Uffizi), the Madonna della Melagrana (or the Madonna with 6 angels) from 1487 of which also many copies have been made, was painted for the Hall of the Udienza in de Palazzo Vecchio and commissioned by the Masai della Camera. The lily on the armrest of the throne of the Madonna del Magnificat could refer to the city of Florence as a possible client and the lilies on the frame of the painting could prove that the tondo was hanging in the room of the Lilies in Palazzo Vecchio. But many critics are still convinced that the painting was made for the Medici.

On the painting Mary sits on her throne with baby Jesus on her lap in the company of 5 young people (wingless angels? boys or girls?). Two of them are holding a crown above her head. Jesus has a pomegranate in his hand (symbolic for suffering and resurrection) and his other hand guides his mother’s hand while writing the Canticle of Mary (the Magnificat). On the left page of the book can be seen fragments of the Song of Zacharias, announcing the birth of his son John the Baptist (the patron of Florence). The 2 youngsters (in blue and orange) are holding the book and the inkwell. A 3rd  figure (in red) embraces them. The 2 crowning angels are nearly pushed out of the tondo as if they were added to the scene at the last moment. They don’t’ have a halo, while the other 3 do have one. The open landscape in the centre of the painting is clearly influenced by the Flemish artists.

According to a traditional story the painting of the Madonna del Magnificat is an image of the family of Lucrezia Tornabuoni, the wife of Piero de’ Medici il Gottoso. Botticelli would have given it to her as a gift because she had let him live for a while in Palazzo Medici. Meanwhile critics think that this painting is the Madonna with the child and 2 angels (ca. 1470) at the museum of Capodimonte in Naples.
On the Madonna del Magnificat Lucrezia (as the Madonna) would be in the company of her 2 sons Lorenzo holding the inkwell and Giuliano holding the book, and her 3 daughters Mary (behind her brothers), Bianca and Nannina (holding the crown). Baby Jesus would then be Lucrezia, a daughter of Lorenzo il Magnifico and therefore her granddaughter. This story is only supported by the fact that Botticelli was a friend of the Medici and that there are 5 angels (her 5 children?) on the painting.

Not so much because of the lack of similarities (Botticelli idealized sometimes his characters) but also because of the false chronology this theory is not very acceptable. Taking into account the age of the figures the painting should have been made between 1465 and 1470 but it is generally dated around 1481/83. At that time Giuliano was already dead (since 1478) and perhaps this was also the case with Lucrezia herself (she died in 1482). Her granddaughter Lucrezia was 11 years of age in 1481. One can of course also assume that the painting was a posthumous tribute to the Medici but in this case the wish (to unite the whole family-without Piero-in one scene) was probably the father of thought. Why have only 3 out of  5 children (boys or girls?) received a halo, and why is the halo of Mary (probably a natural child of Piero?) greater than the one of her brothers? Why are Bianca and Nannina pushed aside ? It is almost if the client gave Botticelli at the last moment the order to change the picture from a Madonna with child and angels into a Coronation of the Madonna.

In that connection another theory speaks of an unknown client that gave the order to add his 2 sons (presenting the crown) to the tondo. After all it is hardly acceptable that a great artist as Botticelli would have had problems with the composition of the painting (certainly in the 1480’s) even if it was a tondo.
Finally the question arises why baby Jesus should be a girl and not a boy? In 1471 Lucrezia’s first grandson Piero (lo Sfortunato) was born and named after his grandfather Piero il Gottoso (already dead since 1469).
Al these comments make it hard to believe that the Madonna del Magnificat is an image of the Medici family. Because of all the remaining questions the tondo is not only one of Botticelli’s most famous paintings but also one of the most enigmatic.

Literatuur:

Deimling, B.             Sandro Botticelli (Taschen Librero).  Keulen, 1996.
Montresor, C.         Monografia d’Arte. Botticelli.   Rome, 2010.
Van Laerhoven, J.    Florentijnse Wandelingen. Dl.III (Botticelli). Herk-de-Stad, 2010.