De "buikjes" van de renaissance
De buikjes van de Renaissance
Fig.1 De Lente, de 3 Gratiën, Venus en Flora (S. Botticelli, Uffizi)
Hoewel het afbeelden van zwangere vrouwen in de renaissance eerder een zeldzaamheid was, zou men toch op verscheidene schilderijen de indruk kunnen krijgen dat de geportretteerde dames in verwachting waren. Terwijl er op de Lente van Botticelli slechts één personage (Flora?) in verwachting zou kunnen zijn (zie het artikel over de Lente en fig.1) worden ook de andere vrouwen afgebeeld met een “buikje”. Het vertonen van dit “buikje” had echter alles te maken met een modeverschijnsel en een schoonheidsideaal.
Fig.2 Madonna dell’ eucarestia (Botticelli, Stewart Gardner Museum Boston 1471-72)
Het mag eigenaardig klinken maar in de renaissance gaf men de voorkeur aan een breed vrouwelijk onderlichaam en een smal bovenlijf, waarbij dan ongetwijfeld gedacht werd aan de vruchtbaarheid. Het typische kleed (de gamurra) dat onder de buste werd samengebonden en dan wijd naar beneden viel gaf meestal de indruk dat de dame in kwestie zwanger was. Omdat men uit het onderwerp of de context van het schilderij kon afleiden dat er geen sprake was van een zwangerschap, was het dus het kleed dat voor een verkeerde interpretatie zorgde.
Een Madonna met een kind op haar schoot of de godin Venus uit de Lente (van Botticelli), jongere vrouwen en ook oudere dames zoals (Lucrezia Tornabuoni op de fresco’s van Ghirlandaio in de Santa Maria Novella), droegen dit type van kleed en waren niet zwanger (zie fig.2 & 3).
Het dragen van een lichte en doorzichtige sluier verwees naar een zwangerschap of een recente bevalling en geboorte. Verder was loshangend haar typisch voor ongehuwde meisjes, terwijl getrouwde vrouwen een hoofddeksel droegen. Vrouwen die echt zwanger waren werden meestal afgebeeld met één hand op hun buik.
Fig.4 Visitatie (D. Ghirlandaio, Louvre, 1491)
Op Ghirlandaio’s Ontmoeting van Maria en Elisabeth (die allebei met zekerheid in verwachting waren) raakt Elisabeth de buik van haar nicht Maria aan, die een doorzichtige sluier draagt (zie fig.4). Maria Clopas, die achter haar halfzus Maria staat, is ook in verwachting (zij was de moeder van Jacobus en Jozef).
Aan de andere kant staat Salome die een “opbollend kleed” draagt, dat ook veel voorkomt op schilderijen uit die tijd en dat eerder een uiting van blijdschap en frivoliteit was (zoals bij het meisje met de fruitmand op haar hoofd op het fresco van dezelfde kunstenaar met de Geboorte van Johannes).
Fig.5 Het echtpaar Arnolfini (J.van Eyck, National Gallery Londen)
Op het zeer bekende portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw Costanza Trenta dat Jan Van Eyck geschilderd heeft in 1434 houdt de echtgenote haar hand op haar geprononceerde buik, maar toch is er nog discussie over het feit dat zij al of niet zwanger was (zie fig.5). Misschien was het een hypothetische zwangerschap in het vooruitzicht van het baren van kinderen tijdens hun huwelijk ofwel was het een verwijzing naar Costanza’s overlijden in 1433 (bij een bevalling?). Het feit dat Costanza verschillende kleren boven elkaar droeg, waardoor zij meer omvang kreeg, was ook een teken van rijkdom.
Fig.6 Madonna del Parto (Piero della Francesca, 1460)
Slechts enkele schilderijen laten aan duidelijkheid niets te wensen over; Piero della Francesca schildert zijn Madonna del Parto (Musei Civici Monterchi) met de hand op haar buik en met een kleed met knopen (cipriana) dat kon opengezet worden tijdens de zwangerschap, zodat haar licht onderkleed zichtbaar wordt (zie fig.6).
Een opening aan de bovenkant van het kleed vergemakkelijkte het geven van borstvoeding (zoals nog te zien is op een Madonna met Jezus en Johannes van Rafael uit het Louvre van 1507/8, zie fig.7).
Ook van Leonardo’s Monna Lisa wordt soms beweerd dat zij in verwachting was of net een kind op de wereld gezet had toen hij haar geportretteerd heeft in 1503. Uit een scan van het schilderij is gebleken dat zij een immers doorzichtige sluier droeg (vervaagd in de loop der tijden door de vernislagen). Lisa del Giocondo was in december 1502 net bevallen van haar 2de zoon Andrea en daarom zou zij ook glimlachen, maar niet iedereen is overtuigd van deze zienswijze.
Behalve de symboliek en de suggestieve kledij was er ook, zeker bij het afbeelden van naakte of schaars geklede dames (zoals de 3 Gratiën op de Lente van Botticelli die enkel een doorzichtig onderkleed, een guarnello, dragen) een licht geprononceerd “buikje” te zien dat niet verwees naar een zwangerschap of een bevalling, maar naar de potentiële generatieve kracht van de vrouw (zie artikel Botticelli en de Lente).
Fig.8 Lam Gods (J. van Eyck, Sint-Baafs Kathedraal Gent)
Ook bij het afbeelden van Eva is die verzwaring van het onderlichaam (o.a. bij Jan Van Eycks Lam Gods uit 1432 en op de fresco’s van Masolino en Masaccio in de Brancaccikapel uit 1426) duidelijk merkbaar (zie fig.8). In de 16de eeuw wordt die traditie verdergezet (o.a. door Michelangelo) om te resulteren in de “volslanke” dames van Rubens.
Vergeleken met de 3 Gratiën van de Antwerpse schilder (uit 1639) (zie fig.9) zijn de 3 Gratiën van Botticelli of Rafael ranke verschijningen.
Men mag daarbij niet vergeten dat een buikje in de 15de en 16de eeuw ook een teken van welstand was en op het einde van de 18de eeuw was het zelfs modieus om te doen alsof men zwanger was. Heden ten dage willen de vrouwen zo snel mogelijk hun zwangerschapsbuikje inruilen voor een “platte buik” en is een lichte verzwaring van het onderlichaam eerder een privilegie van de mannen geworden…
JVL
Renaissance bellies
Although pictures of pregnant women in the Renaissance were a rarity, one could still get the impression in several paintings that the portrayed ladies were expecting. While in Botticelli’s Spring only one character (Flora?) could eventually be pregnant (see article about Botticelli’s Spring and fig.1) the other women are also showing a small belly. The presence of this "tummy" had everything to do with fashion and a beauty ideal.
It may sound peculiar, but in the Renaissance people preferred a broad female lower body and a narrow upper body, which had everything to do with fertility. The typical dress (the gamurra), that was tied together under the bust and then fell down widely, gave the impression that the lady in question was pregnant. Because one could deduce from the subject or the context of the painting that there was no pregnancy involved, it was the dress that led to a misinterpretation.
Fig.3 De geboorte van Johannes (D.Ghirlandaio, Cappella Tornabuoni, Santa Maria Novella, 1488)
A Madonna with a child on her lap (by Filippo Lippi) or the goddess Venus from Spring (by Botticelli), younger women and also older ladies (such as Lucrezia Tornabuoni on the frescoes of Ghirlandaio in the Santa Maria Novella), wore this type of dress and were not pregnant (see fig. 2&3).
Wearing a light and transparent veil referred to a pregnancy or a newly born. Loose hair was typical of unmarried girls, while married women wore headgear. Women who were really pregnant were usually pictured with one hand on their stomach.
On Ghirlandaio's Meeting of Mary and Elisabeth from the Louvre (both women were surely expecting), Elisabeth touches the belly of her cousin Mary, who is wearing the transparent veil (see fig.4). Maria Clopas is standing behind her half-sister Mary, and is also pregnant (she was the mother of James and Joseph).
On the other side appears Salome, who wears a "bulging robe", which is also common in paintings from that time and which was rather an expression of joy and frivolity (see the girl with the fruit basket on her head on Ghirlandaio’s fresco with the Birth of John fig.3).
On the very famous portrait of Giovanni Arnolfini and his wife that Jan Van Eyck painted in 1434, Costanza keeps her hand on her pronounced abdomen, yet there is still discussion about whether she was pregnant or not (see fig.5).Perhaps it was a hypothetical pregnancy in the prospect of giving birth to children during their marriage or it was a reference to Costanza's death in 1433 (in childbirth?). The fact that Costanza wears different clothes on top of each other, which gave her more size, was also a sign of wealth.
Only a few paintings leave no doubt; Piero della Francesca paints his Madonna del Parto (Musei Civici Monterchi) with her hand on her stomach and wearing a dress with buttons (cipriana) that could be opened during pregnancy, so that her light undergarment becomes visible (see fig.6).
Fig.7. Madonna (Rafael, Louvre)
An opening at the top of the dress facilitated breastfeeding (as still can be seen on a Madonna with Jesus and John by Rafael from the Louvre of 1507/8, see fig.7).
It is also said sometimes that Leonardo’s Monna Lisa was pregnant or had just given birth when he portrayed her in 1503. A scan of the painting revealed that she was indeed wearing a fine gauze veil (faded over time by varnish). Lisa del Giocondo had just given birth to her 2nd son Andrea in December 1502 and that should also explain her smile, but not everyone is convinced of this theory.
But apart from the symbolism and the suggestive dress, one could also see naked or scantily clad ladies with a slightly pronounced “tummy” (such as the 3 Graces in Botticelli’s Spring wearing only a transparent undergarment, a guarnello), not referring to pregnancy or childbirth but to the potential generative power of women (see article Botticelli and Spring).
Fig.9 De 3 Gratiën (P.P. Rubens, Prado Madrid, 1639)
Also in the depiction of Eve, this enlargement of the lower body (as on Jan Van Eyck's Lam Gods from 1432 and on the frescoes of Masolino and Masaccio in the Brancacci Chapel from 1426) is clearly noticeable (see fig.8). In the 16th century that tradition was continued (a.o. by Michelangelo) and resulted in Rubens’ corpulent women. Compared to the 3 Graces by the Antwerp painter (from 1639) Botticelli’s and Raphael’s 3 Graces are very slim ladies (see fig.9).
It should not be forgotten that a belly in the 15th and 16th century was a sign of prosperity and at the end of the 18th century it was even fashionable to pretend that one was pregnant. Today, women want to exchange their pregnancy belly for a "flat stomach" as soon as possible and a slight swelling of the lower abdomen has become more and more a privilege of men...
Literatuur:
Eagles, L. The question of pregnancy in Jan van Eyck’s Arnolfini Portrait.
Micheletti, E. Ghirlandaio, Domenico. Firenze, 2004.
Van Laerhoven, J. zie art. Sandro Botticelli en de Lente
Walter, I. Piero della Francesca; Madonna del Parto. Frankfurt, 1992.