De geheimzinnige dood van Francesco en Bianca.

Volgens hardnekkige beweringen zou groothertog Francesco I, samen met zijn 2de vrouw Bianca Cappello, het slachtoffer van een moord geworden zijn. Andere bronnen spreken over een natuurlijke dood.

De feiten:

Toen er begin oktober 1587 in de Villa van Poggio a Caiano in het kader van de verzoening tussen de beide Medici-broers Francesco en Ferdinando een bijeenkomst werd georganiseerd naar aanleiding van de opvolgingskwestie (zie art. over de miraculeuze zwangerschap van Bianca Cappello) waren Francesco en Bianca allebei ziek geworden en stierven ze praktisch op hetzelfde moment op 19 en 20 oktober. Nadat Francesco onwel was geworden na een copieuze maaltijd (en had moeten braken) had hij op 8 oktober koortsaanvallen gekregen die gepaard gingen met hevige pijnen. Op 13 oktober had Bianca gelijkaardige koortsaanvallen gekregen en enkele dagen later waren beide echtgenoten gestorven binnen een tijdspanne van 12 uur.

Kardinaal Ferdinando had onmiddellijk een autopsie laten uitvoeren op de lichamen van zijn overleden broer en schoonzus. Volgens de officiële versie was uit het onderzoek gebleken dat de groothertog en zijn vrouw een natuurlijke dood gestorven waren en overleden aan de gevolgen van malaria. De kardinaal was na de dood van Francesco en Bianca onmiddellijk naar Firenze gereden om er de voorbereidingen te treffen voor de begrafenisplechtigheden. Het lichaam van Francesco werd gedurende 3 dagen opgebaard in Palazzo Pitti. Terwijl de groothertog een pompeuze uitvaart kreeg in San Lorenzo werd het lichaam van Bianca in het holst van de nacht op een tot nog toe onbekende plaats begraven Omwille van het feit dat Ferdinando de hele zaak hermetisch afgeschermd gehouden had van de buitenwereld en in zijn schaarse berichtgeving de ernst van de ziekte had geminimaliseerd, werd er al vlug getwijfeld aan de officiële versie. Het snel overgaan tot een autopsie (die in het geval van de groothertogin bovendien ongebruikelijk was) was voor sommigen het bewijs dat er meer aan de hand was en dat de kardinaal zich wou indekken tegen eventuele beschuldigingen. Ook het vlug laten verdwijnen van het lichaam van Bianca was reden genoeg voor de kwaadsprekers om te beweren dat er iets moest verdoezeld worden en toen ook sommige geneesheren van de groothertog gingen beweren dat Francesco en Bianca niet van malaria gestorven waren, was het hek van de dam. Het feit dat de geneesheren van de groothertog totaal machteloos gestaan hadden tegenover de ziekte, die gepaard ging met vreselijke pijnen die ze enkel maar hadden zien verergeren, zowel bij Francesco als bij Bianca, had hen tot het besluit gebracht dat er vergif in het spel was. en dat niet enkel de malariamug hun dood veroorzaakt had.

De verhalen:

Fig. 1 Bianca Cappello (A.Allori, ca. 1578, Uffizi)

Meer en meer geraakte men ervan overtuigd dat de kardinaal zijn broer en zijn schoonzus had laten vermoorden. Het motief hiervoor zou zijn angst geweest zijn om uitgesloten te worden voor de opvolging, aangezien Francesco don Antonio (het in 1576 geboren zoontje van Bianca, , toen zij nog de minnares van Francesco was) 2 jaar later erkend had als zijn zoon en opvolger.
Na een (verzonnen?) miskraam in 1585 had Bianca een jaar later weer een valse zwangerschap voorgewend en Ferdinando voerde aan dat zij dat in 1576 ook al gedaan had en dat don Antonio dus helemaal geen echte Medici was (zie art. over de miraculeuze zwangerschap van Bianca). Een moord op Antonio had dus ook weinig zin, aangezien Bianca het zwangerschapsscenario opnieuw had kunnen opvoeren.
Het kan van belang zijn om te vermelden dat Bianca leed aan waterzucht (hydropsie) waarbij lichaamsdelen (o.a. de buik) kunnen opzwellen, zodat een verwarring met een zwangerschap altijd mogelijk is. Het officieel rapport van de autopsie van 1587 had ook al uitgewezen dat haar organen ernstig aangetast waren door de hydropsie Die hydropsie was klaarblijkelijk een gevolg van haar herhaalde pogingen om met allerlei pillen en brouwsels in verwachting te geraken, ook nog nadat don Antonio in 1582 door Francesco erkend was . Daarmee was ook stilaan de legendarische schoonheid van Bianca verloren gegaan (zie fig.1).

Volgens één van verhalen die de ronde deden was de dood van Francesco en Bianca eigenlijk het gevolg van een uit de hand gelopen moordpoging op de kardinaal. Bianca zou een vergiftigd gebak gemaakt hebben met de bedoeling haar schoonbroer om het leven te brengen. Maar toen Ferdinando van het gebak wilde proeven merkte hij op dat zijn ring verkleurde door de aanwezigheid van het gif en weigerde hij ervan te eten. Francesco, die niet op de hoogte was van de zaak, at wel een stuk van het gebak zonder dat Bianca hem kon verwittigen. Ten einde raad had de gifmengster dan zelf ook maar een stuk gegeten in de hoop achteraf een tegengif te kunnen innemen, maar dat laatste is dus blijkbaar mislukt.

Volgens een ander verhaal zou Ferdinando een zeer sterk gif laten hebben laten maken door een medicus uit Salerno, dat bijzonder traag werkte en de slachtoffers helse pijnen bezorgde. De kardinaal zou aan één van zijn trouwe bedienden de opdracht gegeven hebben om het gif in het eten van het koppel te mengen

Volledig in strijd met het voorgaande pleitte een andere versie de kardinaal vrij van elke betrokkenheid: Francesco zou op zijn sterfbed aan Ferdinando verklaard hebben dat hijzelf, door het gebruik van zijn gif houdende medicatie en elixirs, schuld had aan zijn eigen dood en die van zijn vrouw. De groothertog, die zichzelf als een alchemist beschouwde, experimenteerde al jaren met dat soort geneesmiddelen en blijkbaar zou dus ook Bianca Francesco’s probeersels gebruikt hebben. Hier is natuurlijk geen enkel bewijs voor want niemand weet met zekerheid wat Francesco in zijn laatste ogenblikken aan zijn broer verteld heeft. Het feit dat de 2 echtgenoten praktisch op hetzelfde moment zouden gestorven zijn aan een toxische medicatie, die jaren geduurd heeft, is dan toch wel erg toevallig.

Onderzoeken en theorieën:

Uit een rapport van een onderzoek dat in 2006 werd uitgevoerd door de afdeling Forensische toxicologie van de Universiteit van Firenze, waarbij de beenderen van Francesco (uit het Medici-mausoleum) en de intestinale restanten van de autopsie (bewaard in urnen uit de crypte van de Santa Maria in Bonistallo in de buurt van Poggio a Caiano) werden onderzocht, bleek dat er inderdaad sporen van vergif, met name arsenicum, aanwezig waren in de overblijfselen . Verder werd benadrukt dat de symptomen van een malaria-aanval niet dezelfde waren als die van een vergiftiging.

Deze conclusie komt overeen met de notities van de groothertogelijke geneesheren die al in 1587 symptomen beschreven hadden die ook verwezen naar vergiftiging.

Uit het onderzoek van 2006 moest ook besloten worden dat het ging om een acute vergiftiging en dus niet om een jarenlange zelfintoxicatie. Ofschoon het lichaam van Bianca niet gevonden is en enkel de restanten van de autopsie (zoals de lever) konden onderzocht worden is de conclusie in verband met haar doodsoorzaak (vooral op basis van de beschrijving van de symptomen) dezelfde. Waarschijnlijk verergerd in het geval van Bianca door de hydropsie (waterzucht) waarvan ze reeds een aantal jaren last had .

Na meer dan 4 eeuwen meende men dus te kunnen aanvoeren dat Francesco en Bianca wel degelijk vergiftigd waren en werd Ferdinando’s betrokkenheid, omwille van zijn merkwaardige reactie op de feiten, steeds groter. Vooral het laten verdwijnen van het lichaam van Bianca en Ferdinando’s ijver om zijn schoonzus uit de Medici-historie te laten schrappen door haar postuum de titel van groothertogin af te nemen, hebben steeds voeding gegeven aan de moord-theorie. Maar waarom Ferdinando dan ook zijn broer zou hebben laten vermoorden is niet duidelijk, tenzij het inderdaad om een accidentele vergissing ging.

Uit een forensisch onderzoek van 2010 (o.l.v. Gino Fornacciari) is gebleken dat in het lichaam van Francesco sporen gevonden werden van Plasmodium falciparum, de parasiet die wordt overgebracht door steekmuggen (zie fig.2) en malaria veroorzaakt, zodat de moord-theorie weer op de helling kwam te staan en de natuurlijke doodsoorzaak terug naar voor geschoven werd. De onderzoekers hoopten hiermee ook aangetoond te hebben dat Ferdinando kon vrijgepleit worden van de moord op zijn broer en schoonzuster. De aanwezigheid van arsenicum in de lichamen van Francesco en Bianca zou dan enkel te maken gehad hebben met de zelfintoxicatie en niet geleid hebben tot hun dood zoals uit het onderzoek van 2006 gebleken was.

Fig. 3 Francesco in zijn doodskist (G. Morocci, Uffizi)

Een totaal nieuw licht werd op de zaak geworpen toen er in juni 2012 een publicatie verscheen van Francesco Arba en Donatella Lippi, waarin een beroerte als oorzaak voor de dood van Francesco I genoemd werd . Aan de hand van een aquarel, die de schilder Giuseppe Moricci gemaakt had van het (mede door het gebruik van arsenicum bij de balseming) zeer goed geconserveerde lichaam van de groothertog tijdens de exhumatie van 1857, werd er vastgesteld dat Francesco aan hemiparesis (gedeeltelijke halfzijdige verlamming) leed, een misvormde rechtervoet en rechterhand had en dat er in zijn kist een orthopedische schoen lag (zie fig 3).

De onderzoekers hadden hieruit afgeleid dat Francesco een beroerte gehad heeft waarvan de gevolgen (o.a. een steeds onduidelijker wordend handschrift veroorzaakt door de spasmen in zijn hand) tijdens zijn leven scrupuleus verborgen werden gehouden. Op geen enkel eigentijds schilderij of portret van de groothertog zijn deze handicaps merkbaar (zie fig.4). De aquarel van Moricci (die bewaard wordt in het Gabinetto dei Disegni e Stampi van de Uffizi) is de enige bron voor deze thesis want na de 2de opgraving in 1947 en de laatste van 2004 waren er enkel nog beenderen overgebleven.

In het kader van het Medici Project van 2006 was men reeds tot de bevinding gekomen dat er arsenicum in de intestinale restanten van Francesco aanwezig was en dat hij ook aan malaria leed, maar toch kwam men nu (2012) tot de conclusie dat een beroerte zijn doodsoorzaak geweest is. Die beroerte was dan het gevolg van een combinatie van hyperuricemie (de erfelijke ziekte van de Medici, die ook de beroerte van zijn vader Cosimo I veroorzaakt had) en van syfilis, een ziekte die Francesco, volgens sommige kroniekschrijvers, waarschijnlijk in zijn 20ger jaren had opgedaan. Indien hij daadwerkelijk besmet was met syfilis heeft hij de ziekte misschien doorgegeven aan Bianca, wat hun kinderloze relatie zou kunnen verklaren. Of Johanna van Oostenrijk ook besmet was, is niet geweten, maar van de 7 kinderen die zij tussen 1567 en 1578 op de wereld gezet heeft, hebben slechts 2 meisjes (Eleonora en Maria) de kinderjaren overleefd.

Als Francesco inderdaad aan een beroerte gestorven is pleit deze theorie Ferdinando in grote mate vrij van broedermoord, maar er kunnen dan wel opnieuw speculaties ontstaan omtrent een al of niet geweldloze dood van Bianca Cappello. In de resten van haar ingewanden werden er alleszins ook sporen van arsenicum gevonden.

Dat Ferdinando aan den lijve ondervonden had wat de desastreuze gevolgen van malaria konden zijn is bekend. Toen hij in de herfst van 1562 in het gezelschap van zijn ouders, Cosimo I en Eleonora van Toledo en zijn 2 broers, Giovanni en Garzia, voor een jachtpartij naar de Maremmen was getrokken, werd hij daar samen met zijn broers en zijn moeder het slachtoffer van een malaria-aanval. Terwijl hij pas in maart van het volgende jaar volledig hersteld was, hadden zijn beide broers en zijn moeder de koortsaanvallen echter niet overleefd. Giovanni (19) was gestorven op 20 november en Garzia (14) en Eleonora (40) op 12 december.
Eleonora, Giovanni (en waarschijnlijk ook Garzia) leden aan tuberculose, zodat de combinatie met de malaria-aanvallen voor hen dodelijk geweest is. Maar ook hier werd er weer van moord gesproken (zie art. Hoeveel Medici zijn er een gewelddadige dood gestorven?).
Cosimo was blijkbaar niet geïnfecteerd, Francesco verbleef op dat moment aan het Spaanse hof en Ferdinando overleefde, zoals gezegd, de koortsaanval.

Besluit:

Voorlopig is de kwestie van de echte doodsoorzaak van Francesco en Bianca dus nog steeds niet opgelost en blijven de meningen verdeeld. Dat Francesco en Bianca, die allebei aparte aandoeningen hadden en niet in optimale conditie verkeerden, in een korte tijdspanne een natuurlijke dood gestorven zijn blijft wel zeer toevallig, maar ook niet uitgesloten. In het geval van Giovanni en Garzia was er in 1562 sprake van een tijdspanne van 3 weken.

Voor een moord op zijn broer had Ferdinando geen motief (waarom zou hij immers zijn luxueus leventje als kardinaal in de Villa Medici van Rome hebben opgegeven voor het bestuur van de Toscaanse staat?), maar dat hij Bianca graag van het toneel had zien verdwijnen is duidelijk. Het zou natuurlijk bijzonder handig zijn geweest om een moord op Bianca te camoufleren met een noodlottige malaria-aanval die ook Francesco’s dood veroorzaakt had.
Maar dat zijn speculaties en zolang er geen doorslaggevende bewijzen zijn voor moord blijft kardinaal Ferdinando het voordeel van de twijfel genieten (zie fig.5).

JVL

The mysterious death of Francesco and Bianca.

According to persistent rumors, Grand Duke Francesco, along with his 2nd wife Bianca Cappello, would have been the victim of poisoning. Other sources speak of death by natural causes.

The facts:

At the beginning of October 1587, when a meeting was organized at the Villa of Poggio a Caiano as part of the reconciliation between the two Medici brothers Francesco and Ferdinando on the question of succession, Francesco and Bianca had both fallen ill and died practically at the same time on October 19 and 20 . After Francesco became unwell after a very extensive meal (and had caused vomiting) he had developed fever attacks on October 8, which were accompanied by severe pains. On October 13, Bianca had suffered the same fever attacks and a few days later both husbands had died within a 12-hour period.

Cardinal Ferdinando had an immediate autopsy carried out on the bodies of his late brother and sister-in-law . According to the official version, the investigation had shown that the Grand Duke and his wife had died of natural causes and died from the effects of malaria.
The cardinal had come to Florence immediately after Francesco and Bianca's death in order to prepare the funeral ceremonies. Francesco's body was laid out in Palazzo Pitti for 3 days. While the Grand Duke was given a pompous funeral in San Lorenzo, Bianca's body was buried in an as yet unknown place in the middle of the night.
Because Ferdinando had kept the whole affair hermetically shielded from the outside world and minimized the severity of the disease in his sparse reporting, the official version was soon questioned. The rapid conduct of an autopsy (which was also unusual in the case of the Grand Duchess) was proof to some that there was more to it and that the cardinal wanted to protect himself against any accusations. The quick disappearance of Bianca's body was also reason enough for the evil speakers to claim that something had to be covered up and when some of the grand duke's doctors also started to spread the words that Francesco and Bianca had not died of malaria, things got out of control. The fact that the Grand Duke's doctors had been totally powerless against the disease, and the increasing terrible pains, had led them to conclude that poison was involved an that it was not just the malaria mosquito that had caused their death.

The rumors:

More and more people were convinced that the cardinal had given the order to kill his brother and his sister-in-law. The motive for this crime could have been Ferdinando’s fear of being excluded from the succession, since Francesco had recognized Don Antonio (Bianca’s child born in 1576, when she was still Francesco's mistress) 2 years later as his son and successor (see art. about Bianca's miraculous pregnancy). After a (fictional?) miscarriage in 1585, Bianca had faked another pregnancy one year later and Ferdinando was convinced that she had done the same in 1576 and that don Antonio was therefore not a real Medici. To murder young Antonio also made little sense, since Bianca could have repeated the pregnancy-scenario.

It may be important to mention that Bianca suffered from wateryness (hydropsy) in which body parts (including the abdomen) can swell, so that a confusion with a pregnancy is always possible. The official report of the autopsy of 1587 had also shown that her organs had been seriously affected by the hydropsy.That hydropsy was the result of her attempts to get pregnant with all kinds of pills and concoctions, even after don Antonio was recognized by Francesco in 1582. It was no surprise that as a result of this, Bianca lost gradually her legendary beauty (see fig.1).

According to one of the rumors, the death of Francesco and Bianca was actually the result of an assassination attempt on Cardinal Ferdinando that got out of hand. Bianca allegedly made a poisoned pastry with the intention of killing her brother-in-law. But when Ferdinando wanted to taste the pastry, he noticed that his ring discolored due to the presence of the poison and refused to eat it. Francesco, who was not aware of all this, did eat a piece of the pastry without Bianca being able to warn him. Near despair she ate a piece herself in the hope of taking an antidote afterwards, but that failed.

Another story tells us that Ferdinando had a very strong poison made by a medic from Salerno, that worked particularly slowly and caused the victims hellish pains. One of the cardinals faithful servants had to mix the poison into the couple's food.

A different version acquitted the cardinal of any involvement since Francesco allegedly had declared to Ferdinando on his deathbed that, by using his poisonous medication and elixirs, he himself was to blame for his own death and that of his wife. The Grand Duke, who considered himself an alchemist, had been experimenting with such drugs for years and apparently Bianca was also a user of his try-outs. There is no evidence of this because no one knows for sure what Francesco told his brother in his final moments. But the fact that the 2 spouses would have died practically at the same time from a toxic medication, that they had been taken for several years, is very coincidental.

Research and theories:

A report of an investigation, carried out in 2006 by the Department of Forensic Toxicology of the University of Florence, examining Francesco's bones (from the Medici mausoleum) and the intestinal remains of the autopsy (preserved in urns from the Santa Maria crypt in Bonistallo near Poggio a Caiano), demonstrated that traces of poison, specifically arsenic, were indeed present in their remnants. It was further argued that the symptoms of a malaria attack are not the same as those of poisoning. This conclusion corresponds to the notes of the grand ducal physicians of that time describing symptoms referring also to poisoning.
The 2006 study also showed that it had to be a case of an acute poisoning and not a case of self-intoxication during a number of years. Although Bianca's body has not been found and only the remains of the autopsy (such as the liver) could be examined, the conclusion regarding her cause of death (especially based on the description of the symptoms) was the same. Probably aggravated in Bianca's case by the hydropsy that she had been suffering from for a number of years.

After more than 4 centuries it was believed that Francesco and Bianca had indeed been poisoned and Ferdinando's involvement, because of his strange reaction to the facts, grew ever greater. In particular, the disappearance of Bianca's body and Ferdinando's zeal to have the memory of his sister-in-law deleted from Medici history by posthumously taking away her title of Grand Duchess have always fed the theory of murder. But why Ferdinando would have had his brother killed is not clear, unless it was indeed an unfortunate and accidental mistake.

A 2010 forensic team (led by Gino Fornacciari) found traces of Plasmodium falciparum- the parasite transmitted by mosquitoes (see fig.2) and causing malaria – in Francesco's body, so that the murder theory was abandoned and the natural cause of death came back into the picture. The investigators were therefore convinced that Ferdinando was not involved in the murder of his brother and sister-in-law. The presence of arsenic in the bodies of Francesco and Bianca would have had only to do with self-intoxication and was not the cause of their death, as was stated in the 2006 study.

Fig. 4 Francesco I (Hans von Aachen, 1585, Palazzo Piti)

A completely new look at the matter was presented in June 2012 when a publication by Francesco Arba and Donatella Lippi suggested that a stroke was the cause of Francesco's death. On the basis of a watercolor painting made by Giuseppe Moricci of the well preserved body of the Grand Duke (partly due to the use of arsenic in embalming) during the exhumation of 1857, it was clear that Francesco suffered from hemiparesis (partial semi-sided paralysis), that he had a deformed right foot and right hand and that there was an orthopedic shoe in his coffin (see fig 3).
The researchers came to the conclusion that all the effects of Francesco’s stroke were scrupulously hidden during his life (including an increasingly unclear handwriting caused by the spasms in his hand) These handicaps are not noticeable in any contemporary painting or portrait of the Grand Duke (see fig.4). Moricci's watercolor painting (which is kept in the Gabinetto dei Disegni e Stampi of the Uffizi) is the only source for this thesis because during the exhumation in 1947 and 2004 there were only found bones in his coffin.

Although the 2006 Medici Project brought forward that arsenic was present in Francesco's intestinal remains and that he also suffered from malaria, it was now (2012) concluded that a stroke was the cause of death. That stroke was then the result of a combination of hyperuricemia (the Medici's hereditary disease, which had also caused the stroke of his father Cosimo I) and of syphilis, a disease that Francesco, according to some chroniclers, had probably contracted when he was in his twenties. If he was actually infected with syphilis, he might have passed the disease on to Bianca, which could explain their childless relationship. It is not known whether Johanna of Austria was also infected. But between 1567 and 1578 she gave birth to 7 children, of which only 2 girls survived childhood (Eleonora and Maria).

If Francesco has indeed died of a stroke, this theory also abates Ferdinando to a large extent from fratricide, but speculations may arise again about a natural death of Bianca Cappello. The fact is that traces of arsenic were found in her intestinal remains.
It is well known that Ferdinando had experienced firsthand what the disastrous consequences of malaria could be. In the autumn of 1562, when he had gone to the Maremmes in the company of his parents, Cosimo I and Eleonora of Toledo and his 2 brothers, Giovanni and Garzia, for a hunting party, he and his brothers and his mother became the victims of a malaria attack. While Ferdinando had not fully recovered until March of the following year, both his brothers and his mother had not survived the fever attacks. Giovanni (19) had died on November 20 and Garzia (14) and Eleonora (40) on December 12. Eleonora, Giovanni (and probably also Garzia) suffered from tuberculosis, so the combination with the malaria attacks had been deadly for them. But again there was talk of murder (see art. How many Medici died a violent death? ). Cosimo was apparently uninfected, Francesco was staying at the Spanish court at the time and as said, Ferdinando survived the fever.

Conclusion:

Fig. 5 Cardinale Ferdinando de’ Medici (Scipio Pulzone,, 1580, Art Gallery of South Australia — Fig. 5 Cardinale Ferdinando de’ Medici (Scipio Pulzone, 1580, Art Gallery of South Australia

In the meantime the question of the real cause of Francesco’s and Bianca’s death has still not been resolved and opinions remain divided. That both spouses with separate ailments and not in optimal condition, died of natural causes in a short period of a few hours is very coincidental, but however not excluded. His brothers Giovanni and Garzia, died in 1562 in a span of time of 3 weeks.

Ferdinando had no motive to murder his brother (after all, why would he have given up his luxurious life as a cardinal in the Villa Medici of Rome for the government of the Tuscan state?), but it is clear that he would have like to have seen Bianca disappear from the scene. Of course, it would have been particularly useful to camouflage Bianca’s murder as the malaria-attack that also killed Francesco.

But those are speculations and as long as there is no convincing evidence of murder, Cardinal Ferdinando will continue to enjoy the benefit of the doubt (see fig.5).

Literatuur:

Arba, F & Lippi, D.     Stroke in Renaissance Times, the case of Francesco I de’ Medici. Basel 2012.
Cesati, F.                     I Medici. Prato, 1999.
De Leeuw, I.                Medische verhalen uit de Italiaanse Renaissance. Antwerpen, 2010.
Dorini, U.                    I Medici e i loro tempi. Firenze, 1989.
Ferri, M.                      I Medici riesumani. Firenze, 2005.
Fornacciari, G.           Malaria was the killer of Francesco de’ Medici,
in: The American Journal of Medicine, 2010.
Mari, F.                        The mysterious death of Francesco I de’ Medici and Bianca Cappello,
                                       in: British Medical Journey 33, 2006.
Marzi Ciotti, P.            Bianca Cappello, in: Le Donne di Casa Medici. Firenze, 1997.
Pieraccini, G.               La stirpe de’ Medici di Cafaggiolo, dl.II.   Firenze, 1924.
Siebenkees, J.              The Life of Bianca Cappello (vert. uit het Duits).   Liverpool, 1797.
Staley, E. J.                  The Tragedies of the Medici.   Londen, 1911/2004.
Van Laerhoven, J.        zie art. De miraculeuze zwangerschap van Bianca Cappello.
zie art. Fagoro de vergeten zoon van Cosimo I
zie art. Hoeveel Medici zijn er een gewelddadige dood gestorven?
Cosimo I, de eerste Medici-groothertog en stichter van de Toscaanse staat
(1519-1574). Herk-de-Stad, 2011.
De Medici-groothertogen (1574-1737). Herk-de-Stad, 2013.
De Medici-moorden en complotten. Herk-de-Stad, 2014.
De Medici-vrouwen. Herk-de-Stad, 2016².
Vogt-Lüerssen, M.       The True Faces of the Daughters and Sons of Cosimo I de’ Medici, in:
Medicea, nr.10 (2011).