De glimlach of de grimlach van Mona Lisa

Indien het bekendste schilderij van Leonardo da Vinci niet de Mona Lisa of la Gioconda zou heten, zou het ongetwijfeld beroemd zijn geworden als de Dame met de glimlach. Waarom en of de geportretteerde daadwerkelijk glimlacht is al jaren onderwerp geweest van discussie. Men kan immers aan haar gelaatsuitdrukking verschillende interpretaties geven.
Sedert 2005 is men er algemeen van overtuigd dat de geportretteerde Lisa dei Gherardini is, de vrouw van koopman Francesco del Giocondo (zie art. Lisa dei Gherardini del Giocondo). Giocondo betekent “de opgewekte, de vrolijke” en die karaktertrek van een voorvader van Francesco heeft voor zijn familienaam gezorgd. Als echtgenote van Francesco is Lisa dus la Gioconda, maar ook als de “opgewekte” dame.

Waarom glimlacht Mona Lisa?

Voor de kunstkenners die menen dat Mona Lisa glimlacht is die vreugde het gevolg van een aangename gebeurtenis zoals de geboorte van een kind of een aangekondigde zwangerschap. Het schilderij is waarschijnlijk opgestart in de lente van 1503 en Lisa had in december 1502 haar zoontje Andrea op de wereld gezet. Dat zij enkele maanden later opnieuw in verwachting was, haar sluier zou daar volgens sommigen naar verwijzen, is toch weinig waarschijnlijk want haar 6de en laatste kind is geboren in 1507. Die sluier zou dan gewoon een onderdeel kunnen geweest zijn van de Spaanse kledij die in die tijd in de mode was.
Haar glimlach zou ook een teken van verliefdheid kunnen zijn, op haar man of iemand anders…Als de geportretteerde niet Lisa, maar Isabella van Napels zou zijn (zie art. Wie is de Mona Lisa?) kunnen die gevoelens bedoeld zijn voor Leonardo zelf. Maar misschien is de glimlach een blijk van berusting na een gebroken hart of een tegenslag. Leonardo kan ook zijn eigen zelfgenoegzaamheid en tevredenheid naar het portret getransfereerd hebben. Het uitdagend glimlachje van Lisa, en dus van Leonardo, kan een uiting zijn van het plezier om de toeschouwer bij de neus te nemen. Zeker als de geportretteerde Andrea Salai (zijn leerling en minnaar) zou zijn. De erotiek in da Vinci’s schilderijen is nooit ver weg en dubbelzinnigheden waren zijn handelsmerk. Voor sommige critici verbergt haar glimlach één of ander geheim, dat dan nog wel moet ontsluierd worden.

Die glimlach is echter niet typisch voor Mona Lisa alleen: vele personages van Leonardo zoals de Sint-Anna, Johannes de Doper, de Madonna op de Rotsen, de Madonna Benois, de Dame met de hermelijn en zelfs Johannes de Apostel op het Laatste Avondmaal worden allemaal afgebeeld met dat lachje. In al zijn werken waar er geen vrees, verrassing of verwondering wordt uitgedrukt vertonen zijn figuren meestal die zachte glimlach. Ook andere kunstenaars uit het Quattrocento en Cinquecento hebben af en toe (maar in veel mindere mate dan Leonardo) een glimlach aan hun personages meegegeven: dat was o.a het geval bij Botticelli, Rafael, Parmigianino en Tiziaan. Wanneer Niccolò Machiavelli van Santo di Tito zijn beroemd lachje kreeg had dat ook alles te maken met het karakter van de geportretteerde (zie art. De stoutmoedigheid en durf van Niccoló Machiavelli).
Net zoals bij de glimlach van Machiavelli zou men achter de gelaatsuitdrukking van Mona Lisa ook een vorm van gelatenheid en ontgoocheling kunnen zoeken. Sommige auteurs zien in haar zogezegde lach ook een zeker percentage droefheid, vrees of boosheid.

Gaat er een ziekte achter de glimlach schuil?

De glimlach, die dan eigenlijk een grimlach of een grijns is, zou volgens sommige artsen een gevolg zijn van een ziekte die hypothyreoïdie heet en die te maken heeft met een schildklieraandoening, waardoor de gele huidskleur, de lichtjes gezwollen handen (zie fig. 1), het gebrek aan wenkbrauwen (zie fig. 2) en de verkrampte lach ten gevolge van spierzwakte, te verklaren zouden zijn. Maar niet al da Vinci’s personages waren ziek en het ontbreken van wenkbrauwen was ofwel een modeverschijnsel in die dagen ofwel het resultaat van de verscheidene restauraties van het schilderij en de geelachtige huidskleur is een simpel gevolg van de vernislagen die op het portret in de loop der tijden zijn aangebracht (zie art. De Mona Lisa’s van Isleworth en het Louvre).

Volgens andere experten was haar lachje te wijten aan teveel stress, maar het zullen veeleer haar rusteloze critici geweest zijn die daar last van gehad hebben; “when the lady smiles you know it drives me wild..”(Golden Earring, 1984). Waarom Lisa dan die stress zou gehad hebben is niet duidelijk.

Er is ook beweerd dat Lisa syfilis zou gehad hebben omdat zij slakkenwater (een remedie tegen de ziekte?) ging kopen in de apotheek van Santa Maria Novella. Die aankoop kan ook voor iemand anders geweest zijn en dateert van 1513 of later. Als men aanneemt dat het portret uit het Louvre pas rond die tijd geschilderd is, zou het eventueel wel mogelijk zijn dat zij toen al de ziekte zou opgelopen hebben, maar op het portret zelf zijn geen uiterlijke kenmerken van syfilis te bespeuren en men kan zich daarbij ook afvragen of Leonardo daar dan van op de hoogte was.

Haar lachje (en dat van Leonardo achter de schermen) zou dan de toeschouwer willen waarschuwen hebben voor de gevaren van seks…

Soms gaat men echter een beetje ver met de hineininterpretierung: het knobbeltje in de ooghoek van Mona Lisa (zie fig.2), waardoor sommigen dachten dat zij aan hyperlipidemie (een te hoog cholesterolgehalte) leed, blijkt een plukje vernis te zijn dat ontbreekt op de Mona Lisa van het Prado en de Mona Lisa van Isleworth.

Volgens een studie van David Thaler was de glimlach een gevolg van het strabisme (een oogziekte) van Leonardo, die hem in staat stelde om geen geposeerde glimlach, maar een zich aankondigende glimlach te capteren. Dat Leonardo aan deze oogafwijking leed is zeer waarschijnlijk en dat dit zijn kunst beïnvloed heeft is zeer aannemelijk, maar dat dit de reden voor Mona Lisa’s glimlach zou zijn, is misschien toch wat ver gezocht (zie art. Het strabisme van Leonardo).

Is het wel een glimlach?

Het kan dus voor sommigen de aanzet tot een glimlach geweest zijn, maar men kan zich ook de vraag stellen of Mona Lisa wel echt glimlacht. Als men het portret uit het Louvre gaat vergelijken met de vroegere versie uit Isleworth of met de onderliggende tekening op het schilderij zelf (de reconstructie van Pascal Cotte) stelt men vast dat er een zeer zwakke of zelfs geen glimlach aanwezig is (zie fig. 3 & 4) en dat laatste is ook het geval indien men enkel de ogen van Mona Lisa bekijkt of enkel de mond (zie fig.2).

Fig. 4 Onderliggende en zichtbare Mona Lisa

De verschillende interpretaties (vreugde, tevredenheid, droefheid, boosheid, ontgoocheling) worden waarschijnlijk ook mede veroorzaakt door de sfumato van da Vinci waarbij er (bijvoorbeeld aan de mondhoeken en de ogen) geen scherpe aflijning is en er een ietwat wazige sfeer gecreëerd wordt.

In afwachting van andere theorieën kan men bij dit alles enkel maar concluderen dat Leonardo er wonderwel in geslaagd is om de toeschouwer zelf te laten bepalen welke gemoedstoestand hij aan het personage wil geven. Dat is juist het genie van Leonardo en met of zonder glimlach, ziek of niet ziek en goed of slecht gezind blijft Mona Lisa de kunstwereld nog altijd fascineren.

JVL

Mona Lisa’s smile or smirk?

If Leonardo da Vinci's most famous painting was not known as the Mona Lisa or la Gioconda, it would undoubtedly have become famous as the Lady with a Smile. Why and whether she actually smiles has been the subject of discussion for years. After all, one can give different interpretations to her facial expression.
Since 2005, it has been widely believed that the portrayed person is Lisa dei Gherardini, the wife of the Florentine merchant Francesco del Giocondo (see art. Lisa dei Gherardini del Giocondo).
Giocondo means "the cheerful" and that characteristic of an ancestor of Francesco explains his surname. As Francesco's wife, Lisa is therefore known as la Gioconda, but also as the "cheerful" lady.

Why is Mona Lisa smiling?

For some art critics who believe that Mona Lisa is smiling, that smile could be the result of a pleasant event such as the birth of a child or an announced pregnancy. The painting was probably started in the spring of 1503 and Lisa had given birth to her son Andrea in December 1502. That she was pregnant again a few months later (her veil would refer to this?), is not likely because her 6th and last child was born in 1507. The veil could have simply been a part of the Spanish clothing that was fashionable at the time.
Her smile could also be a sign of infatuation, with her husband or someone else... If the person portrayed would not be Lisa, but Isabella of Naples (see art. Who is the Mona Lisa? ) those feelings may be intended for Leonardo himself. But then again the smile could also be a sign of resignation after a broken heart or a setback.

Leonardo may also have transferred his own complacency and satisfaction to the portrait. The defiant smile of Lisa, and therefore of Leonardo, can be an expression of the pleasure of misleading the viewer. Especially if the sitter would be Andrea Salai (his pupil and lover). The eroticism in da Vinci's paintings is never far away and ambiguities were his trademark. For some critics, her smile hides some secret, which still has to be unveiled.

However, that smile is not typical of Mona Lisa alone: many of Leonardo's characters such as St. Anne, John the Baptist, the Madonna on the Rocks, the Madonna Benois, the Lady with the Ermine and even John the Apostle at the Last Supper are all depicted with a gentle smile. In all his works where no fear, surprise or astonishment is expressed, his figures usually show that soft smile. Other artists from the Quattrocento and Cinquecento have also, occasionally and to a much lesser extent than Leonardo, painted there characters with a smile: that was a.o. the case with Botticelli, Raphael, Parmigianino and Titian. When Santo di Tito gave Niccolò Machiavelli his famous smile, it also had everything to do with his personality (see art. The boldness and the audacity of Niccoló Machiavelli).
As it is the case with Machiavelli's smile, one could also detect a form of resignation and disillusionment in Mona Lisa's facial expression. Some authors also see in her so-called smile a certain percentage of sadness, fear or ange

Is Lisa’s smile caused by a disease?

The smile, which is then a grimace or a grin, would, according to some doctors, be the result of a disease called hypothyroidism, which has to do with a thyroid disorder, causing the yellow skin color, the slightly swollen hands (see fig. 1), the lack of eyebrows (see fig. 2 ) and the cramped laughter due to muscle weakness. But not all of da Vinci's figures were sick and the lack of eyebrows was either a fad in those days or the result of the various restorations of the painting and the yellowish skin color is a simple consequence of the varnish layers applied to the portrait over time (see art. The Mona Lisa’s of Isleworth and the Louvre).

According to other experts, her smirk was due to too much stress, but it must have been her restless critics who suffered from it; "when the lady smiles you know it drives me wild.." (Golden Earring, 1984). Why Lisa would have had that stress is not clear.

It has also been claimed that Lisa had syphilis because she went to buy snail water (a cure for the disease?) in the pharmacy of Santa Maria Novella. That purchase may also have been for someone else and dates from 1513 or later. If one assumes that the portrait from the Louvre was painted in that period, it could be possible that she would have contracted the disease at that time, but on the portrait itself there are no external characteristics of syphilis and one can also wonder whether Leonardo was aware of this. Her sneer (and Leonardo's behind the scenes) was then supposed to warn the viewer about the dangers of sex...

Sometimes people are going a bit far with their analyses: the small nodule in the corner of Mona Lisa's eye (see fig.2), which led some to think that she suffered from hyperlipidemia (a high level of cholesterol), turned out to be a tuft of varnish that is missing on the Mona Lisa of the Prado and the Mona Lisa of Isleworth.

According to a study by David Thaler, the smile was caused by Leonardo's strabismus (an eye disorder), which enabled him to capture not a posed smile, but an announcing smile. That Leonardo suffered from strabismus is very likely and that this influenced his art is very plausible, but that this would be the reason for Mona Lisa's smile is perhaps a bit far-fetched (see art. Leonardo da Vinci’s strabismus).

Is she really smiling?

So it may have been for some an announcing smile, but is Mona Lisa really smiling? If one compares the portrait from the Louvre with the earlier version from Isleworth or with the underlying drawing on the painting itself (the reconstruction by Pascal Cotte) one discovers that there is only a very weak or even no smile present at all (see fig. 3 & 4). That is also the case if one looks separately at the eyes of Mona Lisa or at the mouth (see fig. 2).
The different interpretations (joy, contentment, sadness, anger, disillusionment) are probably also caused by da Vinci's sfumato. There is no sharp delineation (for example at the corners of the mouth and the eyes) and a somewhat blurry atmosphere is created.

In anticipation of other theories one can only conclude in all this that Leonardo has succeeded wonderfully in letting the viewer decide for himself what state of mind he wants to allocate to the sitter. That is precisely Leonardo's genius and with or without her smile, sick or not sick, in a good or a bad mood, Mona Lisa continues to fascinate the world of art.

Literatuur:

Cascone, S.                  Was the Mona Lisa based on Leonardo’s male lover?
In: Artnet News (April 2016)
Cucciati, C.                  L’espressione della Gioconda? In: La Repubblica, Scienze (mei 2019).
Fortunato, M.               La Monna Lisa di Leonardo soffriva di ipotiroidismo
In: La Repubblica, Scienze (sept. 2018).
Isaacson, W.                Leonardo da Vinci. De biografie. Houten, 2017.
Jones, J.                       Mona Lisa had syphilis. In: The Guardian (febr. 2017)
Kraaijvanger, C.          Wat was er mis met Mona Lisa? In: Scientias (sept. 2018)
Lammerse, V.              Diagnose weerlegd: Mona Lisa had helemaal geen
schildklieraandoening. In: Scientias (april 2019).
Pallanti, G.                   Mona Lisa revealed. Milaan, 2006.
Santi, B.                       Leonardo da Vinci. Firenze, 1975.
Selvin, C                      Leonardo da Vinci’s “Quick Eye” may have aided in creation of Mona Lisa
                                    In: Artnews, June 2020.
Software decodes Mona Lisa’ enigmatic smile. In: New Scientist nr. 2530 (2005).
Van Laerhoven, J.        Leonardo & Michelangelo.   Kermt, 2017.
zie art. De Mona Lisa’s van Isleworth en het Louvre.
zie art. De stoutmoedigheid en durf van Niccoló Machiavelli.
zie art. Het strabisme van Leonardo da Vinci
zie art. Leonardo da Vinci, Lisa dei Gherardini & Francesco del Giocondo
zie art. Wie is de Mona Lisa?
Viroli, M.                     Niccolò‘ s smile. New York, 2000.
Vogt-Luerssen, M.       Wer ist Mona Lisa? Norderstedt, 2003.