De hoorndrager van de kathedraal van Firenze.

De opmerkzame toeschouwer die zich aan de noordzijde van de dom van Firenze op de hoek van de Via Ricasoli opgesteld heeft en naar Brunelleschi’s koepel kijkt, zal op een kapiteel aan de flank van één van de absidiale kapellen (onder de corniche van de exedra en op ca. 15 m hoogte) de kop van een stier, os of koe ontdekken (zie fig.1). Het is geen waterspuwer, zoals men die meestal aantreft op die hoogte aan kerkelijke gebouwen, maar dit beeld, dat door de Florentijnen de toro cornuto (de “gehoornde stier”) genoemd wordt, heeft duidelijk een andere bedoeling gehad.

Het zou een ode kunnen zijn aan de schilder Cimabue (letterlijk “ossekop”), die de tekeningen voor de mozaïeken van het Battistero (de Doopkapel) gemaakt heeft, of het zou de symbolische afbeelding van de evangelist Lucas kunnen zijn. De eerste bewering is waarschijnlijk wat te ver gezocht en in het 2de geval ontbreken de symbolen van de andere 3 evangelisten (de engel, de leeuw en de arend).

Voor de Florentijnen heeft de marmeren dierenkop te maken met het verhaal van de meester-steenkapper die werkzaam was aan de dom en die een relatie begonnen was met de vrouw van een bakker of kleermaker, die tegenover de Porta della Mandorla van de kerk woonachtig was. Toen na een lange tijd de bedrogen echtgenoot het overspel ontdekt en aanhangig gemaakt had bij het kerkelijk tribunaal (dat de zaak zeer ernstig nam) werd het koppel veroordeeld (waarschijnlijk tot een boete) en mochten zij elkaar niet meer zien. De meester-steenkapper liet toen uit wraak de kop van een stier aanbrengen aan de zijgevel van de dom (zie fig.2).
De stier keek in de richting van het huis van de bedrogen man die er telkens als hij buiten kwam aan herinnerd werd dat hem horens waren opgezet. Het overspel was dan wel beëindigd maar de belediging was gebleven (oltre al danno la beffa).

Dat verhaal is natuurlijk veel interessanter dan de historische verklaring voor de aanwezigheid van het beeld. De kleine horens van het dier kunnen er op wijzen dat het om een koe gaat (una mucca) die dan symbool staat voor alle lastdieren die aan de bouw van de kerk hun medewerking verleend hebben. Dat was geen uitzondering want ook in de cortile van het Palazzo Pitti verwijst het bas-reliëf van een ezelin (onder het beeld van Hercules) naar de bijdrage van de lastdieren bij de bouw van het paleis (zie fig.3). Luca Pitti zou de opdrachtgever geweest zijn en van het dier wordt verteld dat het onder het gewicht van het marmer voor het eigen reliëf bezweken is.

Ook het paard van Carlo Cappello heeft, weliswaar om een andere reden, in Firenze een gedenksteen gekregen (zie art. Het paard van Carlo Cappello).

De kop van de koe/stier dateert (net zoals dan ook het verhaal) van het einde van de 14de eeuw, toen de kathedraal reeds tot op de hoogte van de schepen van het gebouw was afgewerkt. Wie het beeld gemaakt heeft is niet zeker, maar het zou één van de beeldhouwers kunnen geweest zijn (Nanni di Banco, Piero di Giovanni il Tedesco, Lorenzo di Giovanni d’Ambrogio, Niccolo di Pietro Lamberti, Jacopo di Piero Guidi of Zanobi di Bartolo) die toen aan de Porta della Mandorla gewerkt hebben. Dat één van hen de echtbreker geweest is, zou het verhaal natuurlijk alleen nog maar sensationeler maken.

JVL

The cuckold of the Florence Cathedral.

The observant spectator who has lined up on the north side of Florence Cathedral on the corner of Via Ricasoli and looks towards Brunelleschi’s dome, will see on a capital on the flank of one of the apsidial chapels (under the corniche of the exedra and at about 15 m height) the head of a bull, ox or cow (see fig.1). It is not a gargoyle, as one usually finds at that height on ecclesiastical buildings, but this statue, which the Florentines call the toro cornuto (the "horned bull"), clearly had a different purpose.

It could be a tribute to the painter Cimabue (literally "ox head"), who made the drawings for the mosaics of the Battistero (the Baptistery), or it could be the symbolic image of the evangelist Luke. The first statement is probably a bit too far-fetched and in the 2nd case the symbols of the other 3 evangelists (the angel, the lion and the eagle) are missing.

For the Florentines, the marble head of the animal has to do with the story of the master stonemason who worked at the cathedral and who had started a love affair with the wife of a baker or tailor, living opposite the Porta della Mandorla of the church. When after a long time the deceived husband discovered the adultery and brought it before the church tribunal (which took the matter very seriously), the couple was convicted (probably to a fine) and were no longer allowed to see each other. In revenge the master stonemason had then placed the head of a bull on the side wall of the cathedral (see fig.2).
The bull was looking at the house of the deceived man who was reminded every time he came out his door that he was a cuckhold. The adultery had ended but the insult had remained (oltre al danno la beffa).

That story is of course much more interesting than the historical explanation for the presence of the statue. The small horns of the animal may indicate that it is a cow (una mucca) symbolizing all the beasts of burden that have cooperated in the construction of the church. This was no exception because also in the cortile of the Palazzo Pitti the bas-relief of a donkey (beneath the statue of Hercules) refers to the contribution of the beasts of burden in the construction of the palace (see fig.3). Luca Pitti is said to have been the client and the animal is said to have succumbed under the weight of the marble for its own image.

Carlo Cappello's horse also received a memorial stone in Florence, albeit for a different reason (see art. Carlo Cappello's horse).

The head of the cow/bull dates (just like the story) from the end of the 14th century, when the cathedral was already finished to the height of the naves of the building. Who made the statue is not certain, but it could have been one of the sculptors (Nanni di Banco, Piero di Giovanni il Tedesco, Lorenzo di Giovanni d'Ambrogio, Niccolo di Pietro Lamberti, Jacopo di Piero Guidi or Zanobi di Bartolo) who worked on the Porta della Mandorla at the time. The assumption that one of them might be the adulterer would of course make the story even more sensational.

Literatuur:

Benedetti, A.             Una testa di toro sul Duomo. Curiosità su Firenze.
                                   (Studentsvilleblog, febr.2022).
Ciarleglio, F.                Lo struscio fiorentino. Firenze, 2001.
Tellini, S.                     Il toro cornuto, celebrazione o adulterio. (FUL Magazine, juli 2020).
Van Laerhoven, J.        zie art. Het paard van Carlo Cappello.