Fra Girolamo Savonarola: bedrieger, tiran, hervormer, martelaar of heilige?

Girolamo Savonarola werd op 21 september 1452 geboren in Ferrara als één van de 7 kinderen van Niccolò Savonarola en Elena Bonacossi. De familie Savonarola was afkomstig uit Padua en in 1440 naar Ferrara gekomen toen Michele Savonarola, de grootvader van Girolamo, benoemd werd tot hofarts van hertog Borso d’ Este.
Zijn ouders hadden hem eerst filosofie en daarna medicijnen laten studeren, maar de jonge Girolamo had blijkbaar toch een andere roeping. Nadat hij (volgens sommigen een fabeltje) een blauwtje had opgelopen bij Laudomia Strozzi van de uit Firenze verbannen familie, stortte de jongeman zich op de lectuur van de kerkelijke geschriften. Vermits hij speciale interesse had voor Thomas van Aquino besloot hij in te treden bij de dominicanen. Dat deed hij in 1475 in Bologna.

In het klooster wijdde hij zich met zoveel ijver aan de theologische studies dat hij reeds in 1479 door zijn oversten naar de universiteit van Ferrara gestuurd werd om er novices op te leiden. Wanneer Savonarola in mei 1482 in Reggio Emilia een kapittel van zijn orde bijwoonde, waar o.a. gesproken werd over de filosofieën van Plato en Aristoteles, leerde hij een aantal leden van de Florentijnse Neoplatonische academie kennen, en meer in het bijzonder de toen 19-jarige Giovanni Pico della Mirandola.

Fig. 1 houtsnede uit het Compendio di Rivelazioni (Nat. Museum of Art Washington)

Het volgende jaar werd Girolamo dan naar het klooster van San Marco in Firenze gestuurd waar hij tot lector (die de Heilige Schrift aan de medebroeders moest uitleggen) werd aangesteld. Hij moest nu ook gaan preken in een aantal Florentijnse kerken, o.a. in de Orsanmichele (1483) en de San Lorenzo (1484), maar dat verliep voorlopig zonder veel succes. Ook voor zijn eerste apocalyptische predicaties (waarbij hij de komst van de antichrist voorspelde) was er weinig belangstelling en zijn orde besloot Fra Girolamo terug naar Bologna te sturen waar hij in 1487 tot magister (leermeester) aan het studium generale (de universiteit) benoemd werd.
Twee jaar later begon Savonarola aan een nieuwe periode van prediking en dit keer sloegen zijn onheilspellende sermoenen wel aan bij zijn toehoorders. Nadat hij in Brescia voor het eerst zijn publiek had kunnen angst aanjagen met zijn verhalen over de verschrikkingen van het einde van de wereld, reisde hij nog 3 jaar al predikend rond in Noord-Italië (Genua, Modena, Mantua), vooraleer hij zijn pijlen opnieuw op Firenze ging richten. Op voorspraak van Pico della Mirandola, die een grote bewondering had voor de dominicaner monnik, had Lorenzo de’ Medici Savonarola in de zomer van 1490 terug naar San Marco laten keren (zie fig.1).

In Firenze had Girolamo problemen met het exuberante en luxueuze leven van de bevolking, die hij met zijn schrikaanjagende verhalen en voorspellingen over de Apocalyps en het einde van de wereld probeerde tot inkeer te brengen. Savonarola kon zeer overtuigend zijn in zijn preken en door zijn grote kennis van de bijbel waren zijn profetieën altijd to the point. Het merendeel van de Florentijnen geraakte in de ban van zijn woorden en jong en oud, rijk en arm, man en vrouw, voelden zich aangesproken en bereid om zich opnieuw tot God te keren uit angst voor de onverbiddelijke straffen die op hen afkwamen. De frate zag zichzelf als een profeet, maar door bijbelfragmenten uit hun verband te rukken en aan te passen aan de omstandigheden was hij eigenlijk zijn toehoorders voor een groot deel aan het bedriegen. Men zou hem dus een valse profeet (of een leugenaar volgens Machiavelli) kunnen noemen, die weliswaar de bedoeling had om een diepere beleving van het geloof te propageren.

Savonarola was in 1494, toen de Medici uit de stad werden gejaagd, de de facto leider van Firenze geworden toen het bestuur van de stad hem in de schoot geworpen werd. Ondanks het feit dat hij beweerde geen interesse te hebben voor de politiek, heeft hij toch een aantal hervormingen op bestuurlijk vlak laten doorvoeren (zoals het oprichten van de Grote Raad), maar een echte democraat was hij niet en ook geen theocraat want hij heeft niet gezorgd voor een heersende priesterkaste met politieke macht. Savonarola had aanhangers (de piagnoni of frateschi), maar geen gestructureerde partij en dat is hem achteraf fataal geworden. De frate zag de politiek enkel als een middel om zijn godsdienstig programma te kunnen realiseren.
Terwijl hij dat dus aanvankelijk niet was zouden sommige acties er toch op kunnen wijzen dat hij een tiran geworden is toen hij vonnissen en straffen liet uitvoeren tegen vijanden van de godsdienst en vijanden van de staat. Het bekendste voorbeeld is de executie in augustus 1497 van de 5 leden van de heersende klasse die hadden meegewerkt aan een eventuele terugkeer van Piero de’ Medici uit ballingschap tijdens de zogenaamde samenzwering van del Nero. De terugkeer van de Medici zou zijn einde betekend hebben als staatshoofd (en religieus leider) en omdat hij zich niet tegen de terechtstelling van Bernardo del Nero, Lorenzo Tornabuoni, Giovanni Cambi, Gianozzo Pucci en Niccolò Ridolfi verzet heeft, beschuldigden zijn tegenstanders hem van machtsmisbruik.

Savonarola was geen echte hervormer, in de trant van Luther of Hus. Hij wilde een purificatie van de godsdienst doorvoeren en een einde stellen aan de misbruiken binnen de kerk, maar hij wenste geen schisma en voor hem bleef de paus het hoofd van de Roomse kerk. Met de persoon van Alexander VI (Rodrigo Borgia), die hij de antichrist noemde, had hij echter wel problemen en daarom was hij ook voorstander van het bijeenroepen van een concilie dat paus Alexander moest afzetten. Hij heeft verscheidene brieven geschreven aan buitenlandse staatshoofden om die eis kracht bij te zetten. Van zijn kant had de pontifex een probleem met Savonarola omdat hij hem er (terecht) van verdacht het Florentijnse stadsbestuur beïnvloed te hebben bij hun keuze om niet toe te treden tot de Pauselijke Heilige Liga tegen Frankrijk in 1495. Dat hun neuzen in ieder geval niet in dezelfde richting stonden, was duidelijk ! (zie fig.2).

Fig.2 Alexander VI (C.dell’Altissimo, Uffizi) ↔ Savonarola (Fra Bartolommeo, San Marco)

Wat alleszins in het voordeel van de frate pleit is dat hij zich niet heeft laten omkopen toen de paus hem een kardinaalshoed had aangeboden in 1496. Maar uiteindelijk heeft hij de strijd tegen Borgia verloren en is hij als ketter (valse profeet) 2 jaar later op de brandstapel geëindigd. Er werden godsdienstige argumenten gebruikt om hem politiek uit te schakelen. Voor zijn aanhangers (vroeger en nu) is hij een echte martelaar, want hij is inderdaad gestorven voor zijn geloofsovertuiging.

Indien hij er toch in geslaagd zou zijn om Alexander VI te doen afzetten, zou hij ongetwijfeld in de clinch gegaan zijn met diens opvolger(s) en zou hij waarschijnlijk op dezelfde manier aan zijn einde zijn gekomen. Hij had zijn eigen (gewelddadige) dood trouwens ook voorspeld, maar dat was niet moeilijk en lag in de lijn van de verwachtingen gezien zijn radicale opvattingen en onvermijdelijke conflicten.

Fig.3 De antichrist (L. Signorelli, Duomo Orvieto)

Marsilio Ficino, de priester, filosoof en leider van de Florentijnse Platonische Academie, had een andere visie over godsdienst en geloof en na een zware discussie met Savonarola noemde hij hem zelfs de antichrist. In de fresco’s van de Cappella di San Brizio van de dom in Orvieto (1499) heeft Luca Signorelli (wiens kunst niet geapprecieerd werd door de frate) met de afbeelding van de antichrist, die door de duivel wordt geïnstrueerd, zeer waarschijnlijk Savonarola in gedachten gehad (zie fig.3).

Maar niet iedereen was die mening toegedaan: in de Stanze della Segnatura van het Vaticaan heeft hij van Rafael in 1509 een plaats gekregen in het fresco van het Dispuut van het Heilig Sacrament, maar dat was gebeurd in opdracht van paus Julius II die Savonarola in ere hersteld had alleen al omwille van het feit dat zijn voorganger Alexander VI hem geëxcommunieerd had. (zie art. Waar en waarom staat Girolamo Savonarola op Rafaels Disputa?)

Savonarola was geen heilige en zal dat waarschijnlijk ook nooit worden. Nochtans had paus Paulus IV reeds in 1558 verklaard dat Fra Girolamo geen ketter en geen schismaticus was. Paus Benedictus XIV beschouwde hem reeds als een beato in 1738. Vanwege de orde der dominicanen zijn er verscheidene aanvragen gedaan om een onderzoek tot zaligverklaring op te starten, maar pas in 1998 (500 jaar na zijn dood) heeft paus Johannes Paulus II het proces tot zaligverklaring in gang gezet, maar daar is tot nu toe nog geen gevolg aan gegeven. De grootste tegenstand tegen een dergelijke beatificatie komt van de jezuïetenorde; zij zijn van oordeel dat zijn agitatie tegen de paus onvergeeflijk was (zelfs al was die paus dan Rodrigo Borgia!).
Luther noemde Savonarola een heilige, maar dat zit er voorlopig niet in. Eerst moet hij zalig verklaard worden en dan moeten er 2 mirakels geregistreerd worden voor een heilig verklaring en dat zal niet gemakkelijk worden: men kan moeilijk de inslag van de bliksem op de bol van de Florentijnse domkoepel of de voorspelde dood van Lorenzo de’ Medici en de komst van Karel VIII van Frankrijk een echt wonder noemen.

Girolamo Savonarola zal voor immer een omstreden figuur blijven en hij is één van die zwart-wit figuren uit de geschiedenis die altijd hevige voor-en tegenstanders zal hebben. In zijn geval waren de woorden van Christus, “wie niet met Mij is, is tegen Mij”, bijzonder van toepassing.

JVL

Fra Girolamo Savonarola: swindler, tyrant, reformer, martyr or saint?

Girolamo Savonarola was born in Ferrara on September 21, 1452, as one of the 7 children of Niccolò Savonarola and Elena Bonacossi. The Savonarola family was originally from Padua and came to Ferrara in 1440 when Michele Savonarola, Girolamo's grandfather, was appointed court doctor to Duke Borso d' Este.
His parents made him study philosophy first and then medicine, but young Girolamo had a different calling. It is said that when he could not win the love of Laudomia Strozzi (a member of the family exiled from Florence) the young man focused on reading the Holy Scripture. Since he had a special interest in the teachings of Thomas Aquino he decided to join the Dominicans which he did in Bologna in 1475.

In the monastery he devoted himself with such zeal to theological studies that he was sent by his superiors to the university of Ferrara in 1479 to provide the training of the novices. When Savonarola attended a convention of his order in Reggio Emilia in May 1482, where among other things the philosophies of Plato and Aristotle were discussed, he met a number of members of the Florentine Neoplatonic academy, and in particular the then 19-year-old Giovanni Pico della Mirandola.
The following year, Girolamo was sent to the monastery of San Marco in Florence where he was appointed lector (the friar who had to explain the Holy Scripture to his fellow monks). He went on preaching in a number of Florentine churches, including the Orsanmichele (1483) and the San Lorenzo (1484), but without much success. At that time there was little interest for his first apocalyptic predications (the arrival of the antichrist) and his order decided to send Fra Girolamo back to Bologna where he was appointed magister (teacher) at the studium generale (the university) in 1487. Two years later, Savonarola embarked on a new period of preaching, and this time his ominous words struck at his audience. He scared his listeners for the first time in Brescia with his stories of the horrors of the end of the world. Then he travelled around in northern Italy (Genoa, Modena, Mantua) for another 3 years, before returning to Florence. On the recommendation of Pico della Mirandola, who had a great admiration for the Dominican monk, Lorenzo de' Medici gave Savonarola permission to return to San Marco in the summer of 1490.

In Florence, Girolamo had problems with the exuberant and luxurious way of life of the people and he tried to bring them back to their senses with his terrifying stories and predictions about the apocalypse and the end of the world. Savonarola could be very convincing in his sermons and because of his great knowledge of the Bible his prophecies were always to the point. Most of the Florentines became enthralled by his words and young and old, rich and poor, felt involved and willing to turn to God again for fear of the inexorable punishments that came upon them. The friar (frate) saw himself as a prophet, but by taking fragments of the bible out of context and adapting them to the circumstances, he was actually deceiving his audience to a large extent. So he could be called a false prophet (or a liar according to Machiavelli), albeit with the intention of propagating a deeper perception of faith.

Savonarola had become the de facto leader of Florence in 1494, when the Medici government was overthrown. Despite the fact that he claimed to have no interest in politics, he nevertheless had a number of administrative reforms implemented (the founding of the Grand Council), but he was not a true democrat. Nor was he a theocrat because he did not ensure a ruling priestly caste with political power. Savonarola had supporters (the piagnoni or frateschi), but no structured party and that was fatal to him afterwards. The frate saw politics as a means of realizing his religious program.At first he was not seeking for power but some of his later actions might indicate that he became a tyrant when he had convictions and punishments carried out against enemies of religion and enemies of the state. The most famous example is the execution in August 1497 of the 5 members of the aristocracy who had cooperated in an eventual return of Piero de' Medici from exile during the so-called Del Nero conspiracy. The return of the Medici would have ended his days as head of state (and religious leader) and by not opposing the execution of Bernardo del Nero, Lorenzo Tornabuoni, Giovanni Cambi, Gianozzo Pucci and Niccolò Ridolfi, Savonarola could be accused of abuse of power.

Savonarola was not a true reformer, as were Luther or Hus. He wanted to purify the religion and put an end to the abuses within the Church, but he did not wish a schism and in his opinion the Pope remained the head of the Roman Church. However, Fra Girolamo had a problem with the person of Alexander VI (Rodrigo Borgia) whom he called the antichrist. He wanted to have a church council organized to oust Pope Alexander and for that purpose he wrote several letters to (other) heads of state to reinforce this demand. The pontifex had a problem with Savonarola because he was convinced that the frate had influenced the Florentine government in the choice not to join the Papal Holy League in 1495 against France. In any case their noses were not pointing in the same direction (see fig.2).

What certainly speaks in favor of the frate is the fact that he refused the cardinal's hat, offered him as a bribe by the pope in 1496. But in the end, he lost the fight against Borgia and died at the stake as a heretic (false prophet) two years later. Religious arguments were used to eliminate him politically. To his followers (past and present) he is a true martyr, for he did indeed die for his religious beliefs.

If he had succeeded in ousting Alexander VI, he would undoubtedly have clashed with his successors and he would probably have ended in the same way. He had also predicted his own (violent) death, but that was not difficult and highly expected given his radical views and unavoidable conflicts.

Marsilio Ficino, the philosopher and leader of the Florentine Platonic Academy, had a different vision on religion and faith and after a serious disagreement with Savonarola he even called him the antichrist. In the frescoes of the Cappella di San Brizio in the cathedral of Orvieto (1499), Luca Signorelli (whose art was not appreciated by the frate) had most likely Savonarola in mind when he depicted the antichrist, inspired by the devil (see fig.3).
But not everyone felt that way: in the Vatican's Stanze della Segnatura, Rafael gave him in 1509 a place in the fresco of the Dispute of the Holy Sacrament, but that had been done at the behest of Pope Julius II, who had restored Savonarola’s honor, simply because his predecessor Alexander VI had excommunicated him. (see art. Why and where is Savonarola in the Disputa?).

Savonarola was not a saint and probably never will be one. However Pope Paul IV had already declared in 1558 that Fra Girolamo was not a heretic and not a schismatic. Pope Benedict XIV called him a beato in 1738. Several requests have been made from the Order of the Dominicans to start a beatification investigation, but it was not until 1998 (500 years after his death) that Pope John Paul II initiated the process for beatification, but without any success for the time being. The greatest opposition to such a beatification comes from the Order of the Jesuits; they argue that his agitation against the Pope was unforgivable (even when this pope was Rodrigo Borgia!).
Luther called Savonarola a saint, but that is not the case yet. First he must be beatified and then 2 miracles must be recorded before he can be canonized and that will not be easy: it is difficult to call the lightning strike on the sphere of the Florentine cathedral or the predicted death of Lorenzo de' Medici and the arrival of Charles VIII of France in Italy a true miracle.

Girolamo Savonarola will remain a controversial figure and he is one of those black and white figures in history who will always have fierce supporters and opponents. In his case the words of Christ “if you are not with Me, you are against Me”, were particularly applicable.

Literatuur:

De Pazzis, H&M.               Savonarole. Parijs, 1998.
Marietti, M.                        Savonarole. Parijs, 1997.
Parks, T.                              Het Medici Geld. Amsterdam, 2007.
Unger, M.J.                         Machiavelli. Een biografie. Amsterdam, 2011.
Van Laerhoven, J.               Firenze, de Medici en de Borgia (1455-513). Kermt, 2018.
Piero de’ Medici “de onfortuinlijke” (1472-1503). Kermt, 2019.
zie art. De opkomst en de val van Savonarola.
zie art. De vuurproef van Savonarola.
zie art. Wie waren de piagnoni van Savonarola en hun erfgenamen?
zie art. Waar en waarom staat G.Savonarola op Rafaels Disputa in het Vaticaan?
Florentijnse Wandelingen. Dl IX (Marsilio Ficino). Herk-de-Stad, 2017.
Vannucci, M.                       Girolamo Savonarola: frate e capopopolo. Rome, 1997.
Viroli, M.                             Niccolò’s smile. New York, 2000.