Had de leermeester van Michelangelo Vlaamse origines?

Had de leermeester van Michelangelo Vlaamse origines?

In 1488 had Lorenzo de’ Medici zijn vriend, de beeldhouwer Bertoldo di Giovanni, aan het hoofd geplaatst van de zogenaamde “School van San Marco”, die in de tuinen van het gelijknamige klooster gevestigd was en waar il Magnifico zijn verzameling antieke beelden had bijeengebracht. Het was hier dat de jonge Michelangelo zijn opleiding als beeldhouwer gekregen heeft en waar hij een aantal jeugdwerken gesculpteerd heeft.

In het huidige Museo degli Argenti (het Zilvermuseum) van het Palazzo Pitti heeft een team schilders onder leiding van Giovanni di San Giovanni in 1634 de grote zaal gedecoreerd met fresco’s die een eerbetoon moesten zijn aan Lorenzo de’ Medici. Het (anachronistische) fresco met Lorenzo, die zich in de Studio van San Marco in het gezelschap bevindt van kunstenaars, is van de hand van Ottavio Vannini (zie fig.1).

Fig.1 Lorenzo de’ Medici en de kunstenaars (Palazzo Pitti)

Aan Lorenzo’s rechterzijde denkt men de architecten Giuliano da Sangallo, Michelozzo en Luca Fancelli te kunnen herkennen. Aan Lorenzo’s linkerzijde staat, wellicht in het gezelschap van Andrea del Verrocchio, Leon Battista Alberti en meester Bertoldo di Giovanni, ook de jonge Michelangelo, die het borstbeeld van zijn Faun aan de Medici presenteert. Toen il Magnifico opmerkte dat het gebit van de faun eigenlijk veel te perfect was voor een oude man, greep Michelangelo naar zijn beitel en haalde er meteen een tand uit.

Bertoldo di Giovanni was waarschijnlijk ca.1440 in Firenze geboren, als zoon van ingeweken tedeschi. Voor de Florentijnen was dat een zeer ruime geografische omschrijving en tedeschi konden evengoed uit de toenmalige Duitstalige landen als uit de Lage Landen afkomstig zijn en naast tedeschi werd soms ook de benaming fiamminghi gebruikt. Hun broederschap, de Confraternità di Santa Barbara, die reeds van op het einde van de 14de eeuw bijeenkwam in de kerk van San Barnaba (in de Via Panicale) was oorspronkelijk bedoeld voor (toenmalige) Vlamingen en Brabanders.
Wanneer de Confraternità zich in 1448 mocht vestigen in de kerk van de Santissima Annunziata telde de vereniging 48 leden die toen allemaal als tedeschi bestempeld werden, ofschoon zij uit steden als Brussel, Antwerpen, Lier, Hasselt, Diest, Brugge, Kortrijk, Ieper, Maastricht, Utrecht, Keulen en Aken afkomstig waren.

In juli 1465 was zijn vader  reeds overleden en woonde Bertoldo samen met zijn moeder in een huis in de Via del Fiore op de Oltrarno, waar de meeste inwijkelingen woonden.
In het huurcontract worden Bertoldo en zijn ouders met naam en toenaam vernoemd: hij was de zoon van “domina Barbera filia olim Johannis Arrigi et uxor olim Ioannis Bertholdi della Magnia” en er wordt verder naar hem verwezen als Bertholdus olim Johannis Bertholdi intagliator.
Zijn moeder Barbara, was de dochter van wijlen Ioannis Arrigi (Johannes zoon van Hendrik) en de vrouw van wijlen Johannis Bertoldi della Magnia (Johannes, zoon van Berthold uit La Magnia). Bertholdus was volgens de tekst de zoon van wijlen Johannis Bertholdi, die graveur was.

Bertoldo’s vader Johannes (Giovanni) en moeder Barbara moeten ca. 1415-20 uit La Magnia naar Firenze gekomen zijn. De Florentijnen noemden het gebied ten noorden van de Alpen, waar ze volgens hen allemaal zowat dezelfde taal spraken, La Magnia (Alamania). Soms werd er onderscheid gemaakt tussen La Magnia Alta en La Magnia Bassa (het noorden).

In 1455 is Bertoldo,  die genoemd was naar zijn grootvader (Berthold of Berthoud), dan op zijn 15de naar het atelier gestuurd van Donatello, die net terug was uit Padova. Hij heeft met zekerheid meegewerkt aan de bronzen reliëfs voor de kerk van San Lorenzo waarvoor Donatello van Cosimo de’ Medici de opdracht gekregen had in 1461. Wanneer Donatello in 1466 kwam te overlijden hebben zijn leerlingen, Bartolommeo Bellano, Niccolò di Giovanni il Fiorentino en Bertoldo di Giovanni het werk voltooid. Pas later zijn de reliëfs op de pulpiti (preekstoelen) geplaatst.

Het huren van een huis in de Via del Fiore (een wijk die Camaldoli genoemd werd en die zich situeert in de buurt van de kerk van Santa Maria del Carmine) kan er misschien op wijzen dat het gezin afkomstig was uit het huidige Vlaanderen. De kans bestaat dat er een huis gehuurd werd van de familie Fantungheri die ook uit onze streken, meer bepaald uit Tongeren afkomstig was.  De Fantungheri (fonetisch voor “van Tongeren”)  waren afkomstig uit het zogenoemde Fiandre Magna Bassa.
In tegenstelling tot de Fantungheri en vele andere tedeschi of fiamminghi was Bertoldo geen lid van de Confraternità di Santa Barbara , maar dat hoeft niet te betekenen dat hij geen fiammingo of tedesco was; hij kan immers lid zijn geweest van een andere confrérie (bijvoorbeeld de Confraternità di Santa Caterina van de Santa Maria del Carmine) of bewust geen lid geworden zijn om zijn integratie als Florentijn te onderstrepen. Ook de naam van de bekende beeldhouwer en bronsgieter Giambologna (Jean de Boulogne) is trouwens niet terug te vinden op de ledenlijst van Santa Barbara.

Hoewel niet iedereen daarmee akkoord gaat, mag er toch verondersteld worden dat de roots van Bertoldo di Giovanni (net zoals die van zijn voorganger de beeldhouwer Pietro di Giovanni il tedesco, die uit Brabant afkomstig was) in onze contreien lagen. Ook Heinrich Isaac, de befaamde musicus, die in Firenze gewoond heeft en er gestorven is in 1517, was afkomstig uit Brabant en werd Arrigo il tedesco genoemd.

Dat een “Vlaamse” kunstenaar de leerling van de grote Donatello en de leermeester van de goddelijke Michelangelo geweest is, bevestigt andermaal het grote vakmanschap van onze kunstenaars en de uitstekende reputatie die zij genoten in het Firenze van de 15de eeuw.
Behalve de bronzen reliëfs aan de pulpiti in de kerk van San Lorenzo kan er werk van Bertoldo bezichtigd worden in het Bargello (bronzen beeldjes, medailles en reliëfs) en in het Palazzo Medici en het Palazzo della Gherardesca waar hij de cortile  (binnenplaats) versierd heeft met stucco-reliëfs.

Bertoldo di Giovanni was bevriend met Lorenzo il Magnifico en is gestorven op 21 december 1491 in diens villa van Poggio a Caiano, waar hij de geglazuurde terracotta fries voor de portico aan het maken was. Michelangelo heeft de rol van Bertoldo als zijn leermeester sterk geminimaliseerd, hij heeft altijd beweerd dat hij zichzelf als kunstenaar gevormd had, en aangezien zijn biografen hem daarin gevolgd zijn, heeft Bertoldo niet de appreciatie gekregen die hij eigenlijk verdient.

Nota: indien men geloof hecht aan de bewering (van Ulrich Middelhof) dat Bertoldo een illegitieme zoon was van Giovanni di Cosimo de’ Medici (wat dan de grote vriendschap met zijn neef Lorenzo il Magnifico zou verklaren) heeft Bertoldo echter helemaal niets met Vlaanderen of Brabant te maken. Maar de 2 buitenechtelijke kinderen van Giovanni de’ Medici, die in de wieg gestorven zijn, werden Francesco en Giovanni genoemd (en niet Bertoldo).

JVL

Did Michelangelo's teacher have Flemish origins?

In 1488 Lorenzo de’ Medici appointed his friend the sculptor Bertoldo di Giovanni at the head of the so called "School of San Marco", located in the gardens of the monastery where il Magnifico had assembled his collection of antique statues. It was here that young Michelangelo received his training as a sculptor and where he produced a few early works.

In the present-day Museo degli Argenti (the Silver Museum), a team of painters led by Giovanni di San Giovanni decorated the main hall in 1634 with frescoes to pay homage to Lorenzo de' Medici. The (anachronistic) fresco with Lorenzo, sitting in the company of artists in the Studio of San Marco, was painted by Ottavio Vannini (see fig.1).
On Lorenzo's right side, one can recognize the architects Giuliano da Sangallo, Michelozzo and Luca Fancelli. On Lorenzo's left side stands young Michelangelo, perhaps in the company of Andrea del Verrocchio, Leon Battista Alberti and master Bertoldo di Giovanni, presenting the bust of his Faun to the Medici ruler. When il Magnifico noticed that the  faun's teeth were actually far too perfect for an old man, Michelangelo grabbed for his chisel and removed a tooth.

Bertoldo di Giovanni was probably born around 1440 in Florence, as the son of immigrated tedeschi. For the Florentines this was a very broad geographical description and tedeschi  could as well have come from the then German-speaking countries as from the Low Countries and sometimes  tedeschi were also called fiamminghi. Their brotherhood, the Confraternità di Santa Barbara, which met in the church of San Barnaba (in Via Panicale) from the end of the 14th century, was originally intended for immigrants from Flanders and Brabante.
When In 1448, the Confraternità di Santa Barbara was allowed to settle in the church of the Santissima Annunziata, the association had 48 members, all of which were then labelled tedeschi, although they came from cities such as Brussels, Antwerp, Lier, Hasselt, Diest, Bruges, Kortrijk, Ypres, Maastricht, Utrecht, Cologne and Aachen.

By July 1465, his father had already died and Bertoldo lived with his mother in a house in Via del Fiore on the Oltrarno, where most of the residents were immigrants.
In the lease agreement Bertoldo and his parents are mentioned by name: he was the son of  "domina Barbera filia olim Johannis Arrigi et uxor olim Ioannis Bertholdi della Magnia"  and he is referred to as  Bertholdus olim Johannis Bertholdi intagliator.
His mother, Barbara, was the daughter of the late Ioannis Arrigi (John son of Henry) and the wife of the late Johannis Bertoldi della Magnia (John, son of  Berthold from La Magnia). According to the text, Bertholdus was the son of the late Johannis Bertholdi, who was an engraver.

Bertoldo's father Johannes (Giovanni) and mother Barbara must have come to Florence from La Magnia (Alamania) around 1415-20. The Florentines called the area north of the Alps, where they all spoke much the same language, La Magnia (Alamania). Sometimes a distinction was made between La Magnia Alta and La Magnia Bassa (the North).

In 1455, when he was 15, Bertoldo, who was named after his grandfather (Berthold or Berthoud), was sent to the studio of master Donatello, who had just returned from Padova. Young Bertoldo certainly participated in the creation of the bronze  reliefs  for the church of San Lorenzo of which Donatello was commissioned by Cosimo de’ Medici in 1461. When Donatello died in 1466, his pupils,  Bartolommeo Bellano, Niccolò di Giovanni il Fiorentino and Bertoldo di Giovanni completed the work. The reliefs were placed on the pulpits in the next century.

The renting of a house in Via del Fiore (a district called Camaldoli that is located near the church of Santa Maria del Carmine) may perhaps indicate that Bertoldo’s family came from present-day Flanders. There is a good chance that a house was rented from the Fantungheri family also originating from our regions, more specifically from Tongeren.  The Fantungheri (phonetic for  "van Tongeren") came from  so called Fiandre Magna Bassa. 
Unlike the Fantungheri and many other tedeschi or fiamminghi  Bertoldo was not a member of the Confraternità di Santa Barbara , but that does not necessarily mean that he was not a fiammingo  or  tedesco. After all, he may have been a member of another confrerie (such as the Confraternità di Santa Caterina di Santa Maria del Carmine) or deliberately not have become a member to clarify his position as a full-fledged Florentine. Even the name of the well-known sculptor and bronze caster Giambologna (Jean de Boulogne) is not on the list of members of Santa Barbara.

Although not everyone agrees, it can be assumed that the roots of Bertoldo di Giovanni (just like those of his predecessor the sculptor Pietro di Giovanni il tedesco, who came from Brabante) can be found in our regions. Heinrich Isaac, the famous musician who lived and died in Florence in 1517, was called Arrigo il tedesco and was also born in Brabante.

The fact that a “Flemish” artist was the pupil of the great Donatello and the teacher of the divine Michelangelo can only confirm the great craftsmanship of our artists and the excellent reputation they enjoyed in 15th century Florence.
Apart from the bronze reliefs on the pulpiti in the church of San Lorenzo, work of Bertoldo can be seen in the Bargello (bronze statuettes, medals and reliefs) and in the Palazzo Medici and the Palazzo della Gherardesca where he decorated the cortile (courtyard) with stucco reliefs.

Bertoldo di Giovanni was a good friend of Lorenzo il Magnifico and died on December 21, 1491  in the Villa Medici of Poggio a Caiano, while he was working on the frieze of the portico in glazed terracotta.
Michelangelo has greatly minimized Bertoldo's role as his teacher, claiming that he had formed himself as an artist, and since his biographers followed him in it, Bertoldo did not get the appreciation he actually deserves.

Note: if one gives credence to the claim (of Ulrich Middelhof) that Bertoldo was an illegitimate son of Giovanni di Cosimo de' Medici (which would then explain the great friendship with his nephew Lorenzo il Magnifico) Bertoldo has nothing to do with Flanders or Brabante. But the 2 illegitimate children of Giovanni de' Medici, who died in the cradle, were called Francesco and Giovanni (and not Bertoldo).

Literatuur:

Battistini, M.         La Confrérie de Sainte-Barbe des Flamands à Florence. Brussel, 1931.
Böninger, L          Bertoldo di Giovani  nuovi documenti.. in: Mitteilungen des Kunsthistorisches
Institutes in Florenz, nr. 49, 2005, pp.233-268.
Idem                       Die Deutsche Einwanderung nach Florenz im Spätmittelater. Leiden, 2006.
Idem                      I tedeschi nella Firenze del Quattrocento : in Mobilità sociale nel medievo italiano
Roma, 2016, pp. 359-375.
Middeldorf, U. Raccolta di scritti….Firenze, 1979-81.
Savoy, D                The Globalization of Renaissance Art: A Critical Review.  Leiden, 2017.
Van der Swan, G.   Wisselend succes. De loopbanen van Nederlandse en Vlaamse kunstenaars
in Florence 1450-1600.
In: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, vol.63 (2013) pp.170-239.
Van Laerhoven, J. zie artikel over Heinrich Isaac.