Historische tornooien in Firenze: la giostra del Giglio e della Madonna

Fig.1 Het historisch tornooi op de Piazza Santa Croce (2018).

Sedert 2012 worden in Firenze op de Piazza Santa Croce opnieuw de giostre (tornooien) van de Giglio en de Madonna Libertà georganiseerd. Net zoals het calcio storico (op dezelfde piazza) gaan deze confrontaties tussen de 4 stadskwartieren meestal door op het einde van de maand juni (zie fig.1).
La giostra della Madonna is een steekspel waarbij (naar middeleeuwse traditie) 2 ruiters tegenover elkaar in het strijdperk treden. Het komt er op aan om de tegenstander uit het zadel te lichten of zijn lans te breken. Reeds in 1329 werd dit tornooi georganiseerd door de Parte Guelfa en werd aan de overwinnaar (die toen ook van buiten Firenze kon afkomstig zijn) door de Florentijnse bevolking een krans en een lans geschonken in naam van de Madonna en de Vrijheid. Tussen 1387 en 1434 had de Parte Guelfa 12 dergelijke tornooien georganiseerd.
Bij la giostra del giglio moeten de ruiters uit de 4 kwartieren in volle galop met hun lans een ring kunnen afhaken die aan een houten paal hangt waarop de Florentijnse lelie staat. De 16 deelnemers komen uit de gonfaloni (wijken) van de 4 stadskwartieren van Firenze. Dat zijn Santa Croce (blauw), Santa Maria Novella (rood), Santo Spirito (wit) en San Giovanni (groen).
Het tornooi met de ringen doet sterk denken aan la giostra del Saracino in Arezzo en was in Firenze in de 16de eeuw ook onder die naam bekend (zie fig.6).

De bekendste giostre uit het Florentijnse verleden zijn de tornooien van 1469 en 1475 die gewonnen werden door Lorenzo en Giuliano de’ Medici. Van beide evenementen hebben respectievelijk Luigi Pulci (1470) en Agnolo Poliziano (na 1478) een omstandig verslag (in dichtvorm) geschreven (zie fig.2).

Fig.2 La giostra di Giuliano de’ Medici (Poliziano, Metropolitan Museum of Art, New York)

Naar aanleiding van Lorenzo’s huwelijk met Clarissa Orsini, dat zou volgen in juni 1469 , was er op de Piazza di Santa Croce op 7 februari een steekspel georganiseerd waarbij de toekomstige bruid zelf niet aanwezig was. Andere bronnen voeren aan dat de aanleiding voor de festiviteiten het huwelijk van Lorenzo’s goede vriend, Braccio Martelli was.
Aan het spektakel, dat 10.000 florijnen gekost had, namen 18 gegadigden deel en hadden de scheidsrechters klinkende namen als Roberto da San Severino, Carlo Pandolfini, Tommaso Soderini, Ugolino Martelli, Niccolò Giugni en Buongianni Gianfigliazzi.
Lorenzo maakte zijn opwachting op een prachtige witte hengst die hij gekregen had van de koning van Napels. Zijn harnas was een geschenk van de hertog van Milaan en tijdens het steekspel zelf bereed hij een andere hengst die hij gekregen had van Borso d’Este, de hertog van Ferrara. Nadat hij achtereenvolgens Carlo Borromei, Braccio de’ Medici (een achterkleinzoon van Vieri de bankier), Carlo da Forme en Benedetto Salutati had verslagen werd hij gekroond tot overwinnaar. Machiavelli schreef dat Lorenzo moedig gestreden en eerlijk gewonnen had. Volledig in een middeleeuws-ridderlijke stijl droeg Lorenzo zijn zege op aan de dame van het tornooi, Lucrezia Donati. Op zijn standaard was door Giovanni di Giovanni lo Scheggia (de broer van Masaccio) een vrouwenfiguur geschilderd, die een laurierkrans (refererend naar Lorenzo) droeg, met als bijpassende tekst “Le temps revient”. Van Lucrezia Donati wordt gezegd dat zij de minnares (of de geïdealiseerde hoofse dame?) van Lorenzo geweest is.

Fig.3 Reliëf met Publius Cornelius Scipio (A.del Verrocchio, Louvre)

Op 28 januari 1475 werd in Firenze het tornooi van Giuliano de’ Medici georganiseerd ter gelegenheid van het sluiten van de alliantie tussen Firenze, Milaan en Venetië. Ook nu waren er deelnemers uit gans Italië vertegenwoordigd en was de gebeurtenis een welgekomen middel voor de Medici om hun macht en pracht en praal te etaleren. Voor Giuliano, die reeds op 15-jarige leeftijd had deelgenomen aan het tornooi van 1469, was nu de tijd gekomen om in navolging van zijn broer op zijn beurt een prestigieus tornooi te winnen.

Maar niet iedereen was daar zo gelukkig mee. Toen Lorenzo Federico da Montefeltro, de heer van Urbino, herinnerde aan zijn belofte om Giuliano een geschikt rijdier te bezorgen, bracht die er il Magnifico van op de hoogte dat hij dat paard reeds geschonken had aan Renato de’ Pazzi (die dus ook aan het tornooi ging deelnemen) omdat die er het eerst om gevraagd had. Achteraf zou blijken dat Montefeltro mee in het Pazzi-complot betrokken was, zodat dit voorval daar in feite reeds een voorbode van kan geweest zijn. Hij zou ook ontevreden geweest zijn over de hulp die Lorenzo in 1474 geboden had aan Niccolò Vitelli in de strijd om Città di Castello.
Wanneer Lorenzo dan aan Galeazzo Maria Sforza, de hertog van Milaan, een rijdier vroeg, kreeg hij te horen dat die geen paard kon missen maar wel een stel trompetblazers kon sturen voor de stoet (die nota bene niet op tijd gearriveerd waren in Firenze). Sforza was blijkbaar niet tevreden met het vredesakkoord dat Lorenzo met Venetië gesloten had. Uiteindelijk kreeg Giuliano dan toch een prachtig rijdier voor het tornooi van Ferrante, de koning van Napels, die nochtans ook één van de Pazzi-samenzweerders in 1478 was.

Fig.4 Frans wandtapijt met Pallas Athena (naar Botticelli).

Giuliano verscheen in een zilveren harnas en een prachtige helm, allebei vervaardigd door Andrea del Verrocchio en die er moeten uitgezien hebben zoals op zijn reliëf van Publius Scipio (zie fig.3).
Net zoals zijn broer had Giuliano zijn overwinning opgedragen aan zijn “dame van het tornooi”. Dat was Simonetta Catanneo, Marco Vespucci’s beeldschone echtgenote, die reeds het volgende jaar kwam te overlijden aan tuberculose (zie art. Sandro Botticelli en la bella Simonetta).

Sandro Botticelli had voor zijn goede vriend Giuliano een vaandel geschilderd met daarop haar afbeelding en de veelzeggende tekst “La sans pareille” (“zij die haar gelijke niet kent”). Simonetta werd voorgesteld als Pallas Athena (de godin van de wijsheid) gewapend met een lans en een schild met de beeltenis van de Medusa. De standaard is verloren gegaan, maar een Frans wandtapijt (eind 15de e) met een gelijkaardig thema is waarschijnlijk naar een karton van Botticelli vervaardigd (zie fig.4).
Ook wordt er in dit verband een link gelegd met Botticelli’s schilderij met Pallas en de Centaur (uit de Uffizi).

Fig.5. Giostra in Via Larga (Stradano,Sala di Gualdrada)

Dat de tornooien ook in de 16de eeuw erg populair waren is te zien op de fresco’s van Giovanni Stradano in het Palazzo Vecchio van Firenze. Op de giostra del Saracino dat in de Via Larga gehouden werd (vóór het Palazzo Medici) stond ook de houten figuur (een Saraceen) met de ringen opgesteld (zie fig.5).
Van het tornooi op de Piazza Santa Croce, waarbij een aantal ruiters elkaar gelijktijdig bekampten maakte Stradano ook een afbeelding die eveneens dateert uit 1561/62 en bewaard is in de Zaal van Gualdrada (zie fig.6).

In latere tijden geraakten de giostre in de vergetelheid, maar in 2011 werd er opnieuw aan gedacht om de traditie (vooral vanuit toeristisch oogpunt) te doen herleven. Het spektakel wordt voorafgegaan door een urenlange kleurrijke historische stoet die door de stad trekt.
In 2013 werd het tornooi nog gewonnen door L’Aquila bianca, een team uit Prato, maar in de volgende edities kwamen nog alleen deelnemers uit de 4 Florentijnse stadskwartieren in het strijdperk.
Na 3 opeenvolgende zeges van de ruiters van Santo Spirito in 2016, 2017 en 2018 kon het team van Santa Croce in 2019 de overwinning pakken. In 2022 werden de giostre afgelast, maar in 2023 staan ze in Firenze opnieuw op het feestprogramma.

JVL

Historical tournaments in Florence: la giostra del Giglio e della Madonna

Since 2012, the giostre (tournaments) of the Giglio and the Madonna Libertà have been reorganized in Florence on the Piazza Santa Croce. Just like the calcio storico (on the same piazza), these competitions between the 4 city quarters usually take place at the end of the month of June (see fig.1).
La giostra della Madonna is a joust in which (according to medieval tradition) 2 horsemen face each other in the arena. It comes down to lifting the opponent out of the saddle or breaking his lance. Already in 1329 this tournament was organized by the Parte Guelfa and the victor (who could be someone from outside Florence) received a wreath and a lance from the Florentine population in the name of the Madonna and Freedom. Between 1387 and 1434, 12 such tournaments were organized by the Parte Guelfa.
At la giostra del giglio, the riders from the 4 quarters must get hold of a ring with their lance at full gallop that hangs from a wooden pole with the Florentine lily on top. The 16 participants come from the gonfaloni (districts) of the 4 city quarters of Florence: Santa Croce (blue), Santa Maria Novella (red), Santo Spirito (white) and San Giovanni (green).
The tournament with the rings is strongly reminiscent of la giostra del Saracino in Arezzo and was in 16th century Florence also known by that name (see fig.6).

The most famous giostre from the past are the tournaments of 1469 and 1475 won by Lorenzo and Giuliano de' Medici. Luigi Pulci (in 1470) and Agnolo Poliziano (after 1478) wrote a detailed account (in poetry form) of both events (see fig.2).
On the occasion of Lorenzo's marriage to Clarissa Orsini, which was to follow in June 1469, a jousting game was organized in the Piazza di Santa Croce on February 7 in which the future bride herself was not present. Therefore other sources argue that the reason for the festivities was the marriage of Lorenzo's good friend, Braccio Martelli.
The spectacle, which had cost 10,000 florins, involved 18 participants and famous referees such as Roberto da San Severino, Carlo Pandolfini, Tommaso Soderini, Ugolino Martelli, Niccolò Giugni and Buongianni Gianfigliazzi.
Lorenzo made his appearance on a beautiful white stallion that he had received from the King of Naples. His armor was a gift from the Duke of Milan and during the jousting itself he rode another stallion that he had received from Borso d'Este, the Duke of Ferrara. After successively defeating Carlo Borromei, Braccio de' Medici (a great-grandson of Vieri the banker), Carlo da Forme and Benedetto Salutati, he was crowned victorious. Machiavelli wrote that Lorenzo had fought courageously and won honestly. Completely in a medieval-chivalrous style, Lorenzo dedicated his victory to the lady of the tournament, Lucrezia Donati. On his banner, Giovanni di Giovanni lo Scheggia (Masaccio's brother) painted a female figure, who wore a laurel wreath (referring to Lorenzo), with the matching text "Le temps revient" (“Times are coming back”). Lucrezia Donati is said to be Lorenzo’s mistress (or idealized courtly lady?).

On January 28, 1475, the tournament of Giuliano de' Medici was organized in Florence on the occasion of the conclusion of the alliance between Florence, Milan and Venice. Again, participants from all over Italy were represented and the event was a welcome means for the Medici to showcase their power and splendor. It was now Giuliano’s turn (he had already participated in the 1469 joust at the age of 15) to win a prestigious tournament.

But not everyone was pleased with that. When Lorenzo reminded Federico da Montefeltro, lord of Urbino, of his promise to provide Giuliano with a perfect horse, he informed il Magnifico that he had already given that horse to Renato de' Pazzi (who was also going to participate in the tournament) because he had asked for it first. Afterwards it would turn out that Montefeltro was involved in the Pazzi plot, so that this incident may in fact have already been a harbinger. It seems that he was also very dissatisfied with the help Lorenzo had offered to Niccolò Vitelli in the battle for Città di Castello in 1474
Then Lorenzo asked Galeazzo Maria Sforza for a tournament horse for his brother. The Duke of Milan told him that he could not miss a horse from his stables but that he would send him a bunch of trumpet players for the festivities (who arrived too late in Florence by the way). Sforza was apparently not satisfied with Lorenzo's peace agreement with Venice.
In the end, Giuliano got a beautiful horse for the tournament of Ferrante, the king of Naples, although he also turned out to be one of the Pazzi conspirators in 1478 .

Giuliano appeared in a silver armor and a beautiful helmet, both made by Andrea del Verrocchio and comparable with his relief of Publius Scipio (see fig.3).
Like his brother, Giuliano had dedicated his victory to his "lady of the tournament". That was Simonetta Catanneo, Marco Vespucci’s beautiful wife, who died of tuberculosis the following year (see art. Sandro Botticelli and la bella Simonetta).
Sandro Botticelli had painted a banner for his good friend Giuliano with her image and the telling text “La sans pareille” ("she who has no equal"). Simonetta was represented as Pallas Athena (the goddess of wisdom) armed with a lance and a shield depicting the Medusa. The standard has been lost, but a French tapestry (late 15th) with a similar theme is probably made after a cardboard by Botticelli (see fig.4).
In this context, there is also a reference to Botticelli's painting with Pallas and the Centaur (from the Uffizi).

Fig.6 Giostra in Piazza Santa Croce (Stradano)

That the tournaments were still very popular in the 16th century is shown on the frescoes by Giovanni Stradano in the Palazzo Vecchio of Florence. On the giostra del Saracino that was held in the Via Larga (in front of the Palazzo Medici) can be seen the wooden figure (a Saracen) with the rings (see fig.5).
Stradano also made an image of the tournament in piazza Santa Croce, where a number of riders fought each other simultaneously, which also dates from 1561/62 and is also painted on the walls of the Room of Gualdrada (see fig.6).

In later times, the giostre fell into oblivion, but in 2011 arose the idea of reviving the tradition (especially from a tourist point of view). The spectacle is preceded by an hours-long historical and colorful procession that passes through the city.
In 2013 the tournament was won by L'Aquila bianca, a team from Prato, but in the following editions only participants from the 4 Florentine city quarters came into the arena.
After 3 consecutive victories of the riders of Santo Spirito in 2016, 2017 and 2018, the team of Santa Croce was victorious in 2019. In 2022, the giostre were cancelled, but in 2023 they will be part of the Florentine festivities again.

Literatuur:

Di Marcantonio, R.      La Giostra di Madonna Libertà, rinascita di una tradizione fiorentina
(fiorentininelmondo.it)
Giostra di Giuliano di Piero             Giostra di Giuliano di Piero - Palazzo Medici Riccardi
La Giostra di Lorenzo il Magnifico La giostra di Lorenzo il Magnifico - Palazzo Medici Riccardi
Laurent le Magnifique                      Laurent le Magnifique (aparences.net)
Maguire, Y.                 The women of the Medici. Londen, 2019.
Muccini, U.                 Palazzo Vecchio. Firenze, 1989.
Parenti, G.                   La giostra di Giuliano quando si faceva la politica con un cavallo.
                                     (Stamp Toscana, jan.2021).
Van Laerhoven, J.        Lorenzo & Giuliano, de magnifieke Medici-broers. Kermt, 2019.
                                     zie art. Sandro Botticelli en la bella Simonetta.
Ventrone, P.                 Simonetta e le metamorfosi dell’imagnine della donna nella Firenze
                                    dei primi Medici. Firenze, 2007.

Voor bewegende beelden: Giostra Giglio - Giostra di Madonna Libertà - Firenze - YouTube