Katten en honden op het Laatste Avondmaal in Firenze

In de christelijke wereld is het Laatste Avondmaal één van de meest verspreide thema’s in de religieuze iconografie. Alleen al in Firenze zijn er meer dan 30 afbeeldingen te vinden in kerken, musea en cenacoli (refters van kloosters). Ter gelegenheid van een diner met zijn leerlingen stelde Christus op de avond van Witte Donderdag (vlak voor zijn arrestatie) tijdens de maaltijd het sacrament van de eucharistie in.

Fig. 1 Ultima Cena (P.Lorenzetti, Assisi)

Op de meeste afbeeldingen wordt de “verrader” Judas Iskarioth op een vrij duidelijke manier geïdentificeerd: ofwel wordt hij zonder aureool afgebeeld, is hij in het geel (jaloersheid) gekleed, heeft hij een boeventronie, wordt hij geïsoleerd aan deze kant van de tafel, heeft hij een geldbuidel in zijn hand of grijpt hij naar een stuk brood. Jezus had immers gezegd dat diegene die samen met Hem het brood deelde Hem zou verraden. Maar het kon ook gebeuren dat Judas op een schilderij in het gezelschap van een kat en/of een hond werd afgebeeld.

Eén van de eerste kunstenaars die op het tafereel van het Laatste Avondmaal een kat en een hond ging afbeelden was Pietro Lorenzetti op een fresco uit 1320 in de benedenkerk van Assisi. In een hoekje van de kamer krijgen zij de overschotjes van de maaltijd (zie fig.1). In latere tijden hebben vele kunstenaars (zoals Veronese en Tintoretto) bij het gebeuren ook enkele huisdieren (katten en/of honden) als een huiselijk en decoratief element bijgeplaatst.

Fig.2 Ultima Cena (D.Ghirlandaio, San Marco)

Maar oorspronkelijk had de aanwezigheid van een kat of hond in de scène een symbolische betekenis. De Catalaan Jaume Huguet had reeds in 1470 onder Judas’ stoel een kat geschilderd die het slechte, het duivelse van de verrader moest benadrukken (Museu Nacional d’Art de Catalunya van Barcelona). In hetzelfde museum hangt een Laatste Avondmaal van Jaume Serra uit 1375 waar Judas nog een duiveltje op zijn schouder heeft. Daarna ging de duivel de gedaante van een kat aannemen terwijl een hond het symbool van trouw werd.

Het fresco van Domenico Ghirlandaio in het cenacolo van het klooster van San Marco uit 1485 is waarschijnlijk het 1ste werk in Firenze waar Judas wordt afgebeeld met een kat in zijn nabijheid (zie fig.2). Ook alle andere dieren (zoals een pauw, duiven en haviken) en zelfs de sinaasappelen op het fresco hebben een symbolische betekenis (zie art. Waren de Medici fruithandelaars?).

In zijn fresco met hetzelfde thema uit 1480 in het Cenacolo di Ognissanti heeft hij Judas ook geïsoleerd aan deze kant van de tafel, maar is er nog geen kat te bespeuren. Het is dit laatste fresco dat Leonardo gezien heeft en dat hem geïnspireerd heeft voor zijn beroemde versie in de refter van de Santa Maria delle Grazie in Milaan. Da Vinci heeft de opstelling veranderd door Judas ook achter de tafel te posteren en hij heeft er geen dier(en) bijgeplaatst.

Fig.3 Ultima Cena (C.Rosselli, Cappella Sistina)

Reeds in 1481 had de Florentijn Cosimo Rosselli in de Sixtijnse kapel een fresco met het Laatste Avondmaal geschilderd waar behalve een kat ook 2 hondjes op verschijnen. Achter Judas’ stoel staan een hond en een kat vechtensgereed (het goede versus het kwade, de deugd tegenover de ondeugd?) tegenover elkaar (zie fig.3).

Fig.4 Ultima Cena (G. Stradano, Sacro Cuore Firenze)

Op het schilderij (1542) van Bonifacio de’ Pitati (uit de reserve van de Uffizi) zit er bij Judas (links vooraan in het geel), een nauwelijks zichtbare kat aan zijn voeten terwijl een andere leerling (rechts) een tafelrestje aan een hondje geeft.
Dezelfde figuratie vinden we terug in Giovanni Stradano’s Laatste Avondmaal uit 1572 in het Cenacolo di Monticelli van de Sacro Cuore te Firenze (zie fig.4).

Fig. 5 Ultima Cena (L. Bassano, Palazzo Pitti

Van Leandro da Ponte (Bassano) hangt er in de Galleria Palatina van het Palazzo Pitti een Laatste Avondmaal uit ca.1600 (zie fig.5). Aangezien er een kat ligt achter de stoel van de apostel (in het geel) links vooraan, zou men kunnen denken dat hij Judas is, maar uit een andere versie van da Ponte’s schilderij (Santa Formosa, Venetië) blijkt dat de apostel rechts vooraan een geldbeurs in de hand heeft en dat hij dus moet geïdentificeerd worden als de verrader. Ofwel zit het trouwe hondje, dat naar hem opkijkt, dus aan de voeten van de verkeerde apostel ofwel heeft de verkeerde apostel de geldbeurs in zijn handen? Ook op het werk van Leandro’s broer, Francesco Bassano, uit 1586 (Prado) zit er een hond bij Judas en een kat bij één van de andere apostels. Nochtans heeft dezelfde kunstenaar in zijn versie van Bergamo (Santa Maria Maggiore) uit 1585 de kat dan toch onder de stoel van de duidelijk te herkennen Judas geplaatst (zie fig.6).

Het kon dus gebeuren dat de kunstenaar (en ook de opdrachtgever?) de symboliek vergeten was en dat hij enkel nog wist dat er volgens de artistieke traditie een hond en een kat bij de maaltijd aanwezig waren.
In 1582 schilderde Alessandro Allori een fresco met een Laatste Avondmaal in de refter van de Santa Maria del Carmine in Firenze waar 2 katten hun verschijning doen. Allori had de opstelling van da Vinci overgenomen (met Judas ook achter de tafel), maar de dieren lukraak aan de voeten van de apostelen geplaatst. Van een hond is er geen spoor. Op zijn Laatste Avondmaal in de refter van het klooster van Santa Maria Novella penseelt hij dan weer wel een hond die aan de voeten van een knielende apostel ligt, die echter niet te vereenzelvigen valt met Judas.

Fig.7 Ultima Cena (St. Vanni, Sant’Andrea Cercina)

Zeer merkwaardig is het fresco van Stefano Vanni uit 1440 in de parochiekerk van Cercina (in de buurt van Firenze) met een Laatste Avondmaal waarop hij 3 katten en 1 hond neerzet, die klaarblijkelijk geen verband hebben met de disgenoten (zie fig.7). Er ligt een kat aan de voeten van Bartholomeus, de hond zit vóór Petrus en de 2 andere katten staan oog in oog ter hoogte van Jacobus en Filippus.

In de refter van Santo Spirito op de Oltrarno heeft Bernardino Poccetti op de Maaltijd in Emmaüs van 1594 ook puur decoratief en volgens de traditie een hond en een kat aan de scène toegevoegd want de parabel over de Emmaüsgangers is een heel ander verhaal is en Judas zat hier niet eens mee aan tafel.

Fig. 8 Ultima Cena (.F.Boschi, Ospedale Bonifacio, Firenze)

Ook op het Laatste Avondmaal van Fabrizio Boschi uit 1619 in het Ospedale Bonifacio wordt er een hondje ten tonele gevoerd (waarschijnlijk het huisdier van de opdrachtgever) dat niets meer met het tafereel te maken heeft (zie fig.8). Qua opstelling was dit fresco erg revolutionair; Judas (in het geel en met geldbeurs) zit vooraan links met zijn rug naar de toeschouwer.

Op het Laatste Avondmaal van Rubens uit 1632 ligt er onder de stoel van Judas een hond en is er van een kat geen sprake. Hij had waarschijnlijk het voorbeeld van Tiziaan gezien uit het Prado dat dateert van ca.1560 en waarbij een hondje aan de voeten van Judas aan een beentje knabbelt.
Misschien kende Rubens ook de juiste symboliek niet meer ofwel heeft hij met de afbeelding van de hond, die aan een been kluift, de hebzucht van Judas willen aantonen (zie fig.9). Deze zienswijze van J.Richard Judson zorgt voor een heel andere kijk op de zaak, want dan zou ook de hond in het tafereel een negatieve symboliek gekregen hebben. Dat zou dan ook een verklaring kunnen zijn voor de verwarring in de schilderijen van de Bassano’s. Maar wellicht is dat allemaal wat ver gezocht.

In de latere eeuwen verdwenen kat en hond uit beeld, maar op het Laatste Avondmaal van Ulisse Sartini (2016) in de kathedraal van Piacenza heeft de kunstenaar een hondje geplaatst (zijn eigen huisdier?) aan de voorkant van de tafel, waar hij samen met zijn vrienden aanzat en een maaltijd nam. (zie fig.10).

Fig. 10 Ultima Cena (U. Sartini, duomo Piacenza)

Ook hier is de originele symboliek verdwenen en blijft alleen de traditie over en terwijl het eigenlijk allemaal begonnen was met een valse kat, eindigt het verhaal met een brave hond.

JVL

Cats and dogs at the Last Supper in Florence

In the Christian world, the Last Supper is one of the most widespread themes in religious iconography. In Florence alone, more than 30 images can be found in churches, museums and cenacoli (refectories of monasteries). On the evening of Maundy Thursday (just before his arrest), on the occasion of a dinner with his disciples, Christ instituted the sacrament of the Eucharist during the meal.

In most images, the "traitor" Judas Iscariot is identified in a fairly clear way: either he is depicted without a halo, he is dressed in yellow (jealousy), he has a the face of a crook, he is isolated on this side of the table, he has a money bag in his hand, or he reaches for a piece of bread. In fact Jesus had said that whoever would share the bread with Him would also betray Him. But in many paintings Judas appeared also in the company of a cat and/or a dog.

One of the first artists to paint a cat and a dog in the scene of the Last Supper was Pietro Lorenzetti on a fresco (1320) in the lower church of Assisi. In a corner of the room the cat and the dog receive the leftovers from the meal (see fig.1). In later times, many artists (such as Veronese and Tintoretto) also added some domestic pets (cats and/or dogs) as a homely and decorative element.

But originally, the presence of a cat or dog in the scene had a symbolic meaning. As early as 1470, the Catalan Jaume Huguet had painted a cat under Judas' chair to emphasise the evil, the diabolical nature of the traitor (Museu Nacional d'Art de Catalunya of Barcelona). In the same museum is a Last Supper by Jaume Serra from 1375 where Judas has a little devil on his shoulder. Afterwards the devil could take the form of a cat and the dog became a symbol of loyalty.

The fresco by Domenico Ghirlandaio in the Cenacolo of the monastery of San Marco (1485) is probably the 1st work in Florence where Judas is depicted with a cat in his vicinity (see fig.2). All the other animals (such as a peacock, doves and hawks) and even the oranges in the fresco also have a symbolic meaning
In his fresco with the same subject (1480) in the Cenacolo di Ognissanti, Ghirlandaio has also isolated Judas on this side of the table, but there is not yet a cat to be seen. It is this last fresco that inspired Leonardo for his famous version in the refectory of the Santa Maria delle Grazie in Milan. Da Vinci has changed the composition by placing Judas also on the other side of the table and has not added any animal(s).

Already in 1481, the Florentine Cosimo Rosselli had painted a fresco of the Last Supper in the Sistine Chapel in which not only a cat but also 2 dogs appear. Behind Judas' chair, a dog and a cat are facing each other (good versus evil, virtue versus vice?) and ready for a fight (see fig.3).

Also in the painting (1542) by Bonifacio de' Pitati (Uffizi), Judas, (in front on the left) has a barely visible cat at his feet, while another disciple (on the right) gives a dog a table scrap.
The same figuration can be found in Giovanni Stradano’s Last Supper (1572) in the cenacolo di Monticelli of the Sacro Cuore in Florence (see fig.4).

In the Galleria Palatina of Palazzo Pitti can be seen a Last Supper painted by Leandro da Ponte (Bassano) ca. 1600 (see fig.5).
Because there lies a cat behind the chair of the apostle in yellow in the front on the left, one might think that he is Judas, but another version of da Ponte's painting (Santa Formosa, Venice) shows that the apostle in the front on the right has a purse in his hand and therefore must be identified as the traitor.
Either the faithful little dog that looks up to him is sitting at the feet of the wrong apostle, or the wrong apostle has the purse in his hands?. In Francesco Bassano’s (Leandro’s brother) Last Supper, from 1586 (Prado), Judas finds himself with a dog at his feet while a cat is sitting next to one of the other apostles. However, in his 1585 Bergamo version (Santa Maria Maggiore), he painted the cat under the chair of the easily recognizable Judas anyway (see fig.6).

So it could happen that the artist (and also the client?) had forgotten the symbolism and that he only was aware of the artistic tradition that a dog and a cat were present at the meal.

In 1582, Alessandro Allori painted a fresco depicting a Last Supper in the refectory of the Santa Maria del Carmine in Florence, where 2 cats make their appearance. Allori had copied da Vinci's composition (with Judas behind the table), but randomly placed the animals at the feet of the apostles. There is no trace of a dog. On his Last Supper in the refectory of the monastery of Santa Maria Novella however, Allori painted a dog lying at the feet of a kneeling apostle (but not identifiable as Judas).

Most remarkable is Stefano Vanni’s Last Supper from 1440 in the parish church of Cercina (near Florence). Ons his fresco he painted 3 cats and 1 dog, without any connection with the apostles (see fig.7). There is a cat at Bartholomew's feet, the dog is sitting in front of Peter and the 2 other cats are face to face in front of James and Philip.

In the refectory of Santo Spirito on the Oltrarno, Bernardino Poccetti added a dog and a cat to the scene of the Supper at Emmaus (1594). Their presence was just a form of decoration because the tale about The road to Emmaus is another story and Judas was not even present there.

Fig. 9 Ultima Cena (P.Rubens, Brera, Milano)

Also at Fabrizio Boschi's Last Supper from 1619 in the Ospedale Bonifacio, a little dog (probably the patron's pet) enters the room but has nothing to do with the scene (see fig.8). In terms of composition, this fresco was very revolutionary; Judas (in yellow dress and with a purse) sits in the front on the left with his back to the spectator.

On Rubens' Last Supper from 1632, lies a dog under Judas' chair and there is no mention of a cat. He had probably seen the painting of Titian (Prado), which dates from ca.1560 and in which a dog nibbles on a bone at the feet of Judas.
Perhaps Rubens no longer knew the correct symbolism, or maybe he wanted to demonstrate Judas' greed with the image of the dog gnawing on a bone (see fig.9). This theory of J. Richard Judson provides a different view of the matter, because then the dog in the scene would also acquire a negative connotation. This could then also be an explanation for the confusion in the Bassano paintings. But perhaps that is all a bit far-fetched.

In later centuries, cats and dogs disappeared from the scene, but in his painting of the Last Supper in the cathedral of Piacenza (2016), Ulisse Sartini added a dog (his own pet?) at the table where he had dinner with his friends (see fig10). Here too, the original symbolism has disappeared and only the tradition remains and while it all started with a false cat, the story ends with a good do

Literatuur:
Crosta, A.                     Gli intrusi nelle Ultime Cene    Gli-intrusi-nelle-Ultime-Cene.pdf (afom.it)
Fulceri, E.                    Itinerario dei cenacoli a Firenze, (visitflorence.com)
Micheletti, E.               Domenico Ghilandaio. Firenze, 1990.
Stewart, G.                  Cyber Italian - Readings - "I Cenacoli di Firenze" di Gaither Stewart
Van Laerhoven,J.          zie art. Waren de Medici fruithandelaars?