Leonardo da Vinci, Donato de’ Medici en de Madonna di Piazza van Pistoia.

De Madonna di Piazza is een altaarstuk (tempera en olieverf op een paneel van 189 bij 191 cm) dat bewaard wordt (soms achter een gordijn!) in de Cappella del Santissimo Sacramento van de dom van Pistoia (zie fig.1). Het schilderij werd begonnen door Andrea del Verrocchio in 1475 en na een onderbreking van 1479 tot 1485 (wegens gebrek aan betaling?) afgewerkt door zijn leerling Lorenzo di Credi in 1486. Het was een eerbetoon aan Donato de’ Medici, de in 1474 overleden bisschop van Pistoia, en besteld door zijn erfgenamen bij het atelier van Verrocchio in Firenze, waar het werk ook werd uitgevoerd.
De sinaasappelen boven de architraaf kunnen verwijzen naar de familie de’ Medici zoals dat ook in andere schilderijen het geval was (zie art.).

Fig.1 Madonna di Piazza (Duomo di San Zeno e San Jacopo Pistoia)

Donato di Nicola di Vieri de’ Medici (+1474) was de kleinzoon van de Florentijnse bankier en staatsman Vieri di Cambio (zie art.). Hij was kanunnik van de dom in Firenze in 1432 en in 1436 werd hij, op voorspraak van Cosimo de’ Medici, tot bisschop van Pistoia benoemd door paus Eugenius IV. Toen die in 1439 het Oecumenisch Concilie van Firenze organiseerde (zie art) was Donato één van de deelnemers.

In 1440 had Donato een oratorio, een bidplaats, laten bouwen rond een miraculeus 14de-eeuwse fresco van een Madonna dat op de buitenmuur van de dom (op de piazza) geschilderd was. Dat oratorio, nu de Sacramentskapel of de kapel van de Papagalli (genoemd naar de familie die het patronaat had), werd dan in 1591 geïntegreerd in de kerk.

Op het schilderij van de Madonna in trono fra i santi Giovanni Battista e Donato (beter bekend als de Madonna di Piazza ) worden Maria en het Jezuskind geflankeerd door Sint Jan de Doper (links) en de Heilige Donatus (rechts). Dat kan dan zowel Donatus van Arezzo als Donatus van Fiesole zijn, maar het zal in ieder geval de bedoeling geweest zijn om hem de fysionomie van Donato de’ Medici mee te geven (zie fig.5).
Op één van de paneeltjes van de predella (het voetstuk) van de Madonna di Piazza, dat ook geschilderd werd door Lorenzo di Credi en terecht gekomen is in het Worcester Art Museum van Massachusetts, wordt een mirakel van de Heilige Donatus van Arezzo afgebeeld, die de trekken van Donato de’ Medici vertoont.
Dat de Medici-bisschop afgebeeld zou zijn als San Zeno, de patroonheilige van de dom, wat nogal eens beweerd wordt, is weinig waarschijnlijk.

Fig.2 Lastra tombale Donato de’ Medici (duomo)

Donato de’ Medici heeft in dezelfde kapel ook een lastra tombale (grafplaat) met een marmeren bas-reliëf gekregen die ook werd uitgevoerd in 1475 door Andrea del Verrocchio of door één van de Rosselino-broers, Antonio of Bernardo. Er is een zekere gelijkenis met de figuur op het schilderij waar te nemen. Op het reliëf is ook het wapenschild van Donato (met de 6 Medici-palle en in de bovenste bal het rode kruis van de Florentijnse comune op de witte achtergrond) duidelijk zichtbaar (zie fig.2).

De 17de-eeuwse Pistoiese historicus Michelangelo Salvi beweerde (met een vleugje chauvinisme) dat Leonardo da Vinci de auteur van de Madonna di Piazza geweest is *, maar momenteel zijn de meeste kunstcritici van oordeel dat niet Leonardo maar in de eerste fase Verrocchio en in de 2de fase Lorenzo di Credi (vanaf 1485) het werk geschilderd hebben.
De traditionele opstelling van de Madonna di Piazza als een klassieke Sacra Conversazione (met het tapijt, de muur en het landschap) verwijst naar het auteurschap van Andrea en ook het hoofd van de Madonna dat sterke gelijkenis vertoont met een tekening van zijn hand uit het British Museum kan daar een bewijs voor zijn (zie fig.3).

Fig.3 Verrocchio, disegno di una testa di donna & testa della Madonna di Piazza.

Dat Lorenzo di Credi (en niet Leonardo) de Madonna di Piazza heeft afgewerkt, toen Verrocchio naar Venetië afgereisd was, kan het gevolg zijn geweest van het feit dat Lorenzo zijn meester Andrea als hoofd van de Studio had opgevolgd. Net zoals in vele andere schildersateliers van het Firenze van het late Quattrocento (Lippi, Botticelli, Ghirlandaio) werd er in de Studio van Verrocchio in team aan een opdracht gewerkt.
De mogelijkheid dat Leonardo aan het altaarstuk meegewerkt heeft is dus niet uitgesloten. Misschien heeft hij enkele details zoals de drapering en het achterliggende landschap voor zijn rekening genomen. Sommigen menen in dat landschap Pistoia te herkennen, wat niet erg verwonderlijk is gezien het feit dat Donato er bisschop was.
Over Leonardo’s medewerking aan Verrocchio’s Doop van Christus (Uffizi, ca. 1475) is men het in het algemeen eens. Hij zou het landschap en de engel (uiterst links) voor zijn rekening genomen hebben.

Da Vinci zou misschien de auteur kunnen zijn van de Annunciatie, één van de paneeltjes van de predella van de Madonna di Piazza, dat bewaard wordt in het Louvre en overeenkomsten vertoont met zijn beroemde Annunciatie uit de Uffizi, die hij rond diezelfde tijd geschilderd heeft en die zijn eerste zelfstandig werk zou geweest zijn. Volgens andere bronnen is echter ook dit paneeltje van de hand van zijn medeleerling Lorenzo di Credi, omdat het de touch van meester Leonardo mist (zie fig.4).

Fig.4 Annunciazione (Leonardo/Lorenzo di Credi, Louvre).

Misschien was Leonardo dan niet als kunstenaar, maar toch op een andere manier betrokken bij de creatie van de Madonna di Piazza?
Van Verrocchio’s bronzen David (uit het Bargello) wordt meestal gezegd dat de jonge Leonardo (toen ca. 18 jaar) zou model gestaan hebben voor de Bijbelse held, maar de bewering dat Andrea zijn leerling op zijn Madonna di Piazza zou afgebeeld hebben als Johannes de Doper houdt echter weinig steek. Leonardo was in 1474 immers nog maar 24 jaar oud en de man naast de Madonna is zo te zien toch ouder en gelijkt ook niet op andere afbeeldingen van Leonardo (zie fig.6).
Blijkbaar zullen de Pistoiese bewonderaars van het genie uit Vinci zich dus moeten tevreden stellen met het idee dat hij in het beste geval aan het beroemde altaarstuk uit hun dom zijn (beperkte) medewerking verleend heeft.

JVL

Leonardo da Vinci, Donato de’ Medici and the Madonna di Piazza of Pistoia.

The Madonna di Piazza is an altarpiece (tempera and oil on a panel measuring 189 by 191 cm) that is kept (sometimes behind a curtain!) in the Cappella del Santissimo Sacramento of the Pistoia Cathedral (see fig.1).
Andrea del Verrocchio began with the painting in 1475 and it was finished after a pause between 1479 and 1485 (due to lack of payment?) by his pupil Lorenzo di Credi in 1486. It was a tribute to Donato de' Medici, the bishop of Pistoia who died in 1474, and commissioned by his heirs from Verrocchio's studio in Florence, where the work was painted.
The oranges above the architrave can refer to the Medici family as it was the case in other paintings (see art.).

Donato di Nicola di Vieri de' Medici (+1474) was the grandson of the Florentine banker and statesman Vieri di Cambio (see art.). He was canon of the cathedral in Florence in 1432 and in 1436, through the intercession of Cosimo de' Medici, he was appointed bishop of Pistoia by Pope Eugenius IV. When the pope organized the Ecumenical Council of Florence in 1439 (see art), Donato was one of the participants.

In 1440, Donato had an oratorio, a place of worship, built around a miraculous 14th-century fresco of a Madonna painted on the outside wall of the cathedral (in the piazza). That oratorio, now the Sacrament Chapel or the Chapel of the Papagalli (named after the family that had the patronage), was then integrated into the church in 1591.

Fig.5 Donato de’ Medici (Donato d’Arezzo)

In the painting of the Madonna in trono fra i santi Giovanni Battista e Donato (better known as the Madonna di Piazza ) Mary and baby Jesus are flanked by Saint John the Baptist (left) and Saint Donatus (right). This may have been either Donatus of Arezzo or Donatus of Fiesole, but it must have been the intention to give him the physiognomy of Donato de' Medici (see fig.5). One of the panels of the predella (the base) of the altarpiece (now in the Worcester Art Museum in Massachusetts) which was also painted by Lorenzo di Credi, depicts a miracle of Saint Donatus of Arezzo, exhibiting the traits of Donato de’Medici. It is unlikely that the Medici bishop would have been represented as San Zeno, the patron saint of the cathedral, as is sometimes claimed.

Donato de' Medici also received a lastra tombale (tomb slab) with a marble bas-relief in the same chapel, which was also executed in 1475 by Andrea del Verrocchio or by one of the Rosselino brothers, Antonio or Bernardo. There is a certain resemblance to the figure in the painting. The relief also clearly shows the coat of arms of Donato (with the 6 Medici palle and the red cross on the white background of the Florentine comune in the upper ball) (see fig.2).

The 17th-century Pistoian historian Michelangelo Salvi claimed (with a clear touch of chauvinism) that Leonardo da Vinci was the author of the Madonna di Piazza, but at the moment most art critics are convinced that it was not Leonardo but Verrocchio in the first phase and Lorenzo di Credi (from 1485) who painted the work in the second phase.
The traditional composition of the Madonna di Piazza as a classical Sacra Conversazione (with the carpet, the wall and the landscape) refers to Andrea's authorship, and the Madonna's head, which bears a strong resemblance to a drawing by his hand from the British Museum, may also be proof of this (see fig.3).
The fact that Lorenzo di Credi (and not Leonardo) completed the Madonna di Piazza, when Verrocchio was on his way to Venice, may have had everything to do with Lorenzo’s succession as head of his masters Studio. As in many other studio’s in late Quattrocento Florence (Lippi, Botticelli, Ghirlandaio) most works were the result of team work.
So, the possibility that Leonardo collaborated on the altarpiece is not excluded. He may have been responsible for some details such as the draping and the landscape. Some authors think they can recognize Pistoia in that landscape, which is not very surprising given the fact that Donato was the local bishop.
Leonardo’s collaboration in Verrocchio’s Baptism of Christ (Uffizi, ca. 1475) is generally agreed upon. He would have taken care of the landscape and the angel on the far left

Da Vinci could perhaps be the author of the Annunciation, one of the panels of the predella of the Madonna di Piazza (preserved at the Louvre) that bears similarities to his famous Annunciation from the Uffizi, which he painted around the same time and is said to have been his first independent work. According to other sources, however, this panel is also by the hand of his fellow pupil Lorenzo di Credi, because it lacks the touch of master Leonardo (see fig.4).

If Leonardo was not the painter of the Madonna di Piazza then he might perhaps be involved in a different way?
Verrocchio’s bronze David (from the Bargello) is usually said to be an image of his young pupil Leonardo, but the assumption that Andrea would have taken him also as a model for Saint John the Baptist in the painting with the Madonna di Piazza does not make sense, because Leonardo was only 24 years old in 1474 and the man next to the Madonna seems to be older and does not resemble other images of Leonardo (see fig.6).
So apparently, the Pistoian admirers of the genius from Vinci will have to content themselves with the idea that he has, at best, given his (limited) cooperation to the famous altarpiece in their cathedral.

Literatuur:

Chiaparelli, A.             Il Verrocchio e Lorenzo di Credi a Pistoia (Bollettino d'Arte del Ministero
                                      della Pubblica Istruzione, aug.1925.
De Marchi, A e.a.        Verrocchio il maestro di Leonardo. Venetië, 2019.
Grassellini, E.             Profili Medicei. Firenze,1982.
Kanter, L.                    Leonardo: Discoveries from Verrocchio’s Studio. Yale University Art Gallery,
                                     sept. 2018.
Pritchard, J.                 Studies In Connoisseurship — Leonardo : The Benois Madonna (tumblr.com)
Van Laerhoven, J.        Florentijnse wandelingen. Dl.V & VII (Andrea del Verrocchio / Antonio
                                    Rosselino). Herk-de-Stad, 2014, 2015.
                                    Leonardo & Michelangelo a Firenze. Kermt, 2017.
zie art. Cosimo il Vecchio en het Concilie van Firenze 1439.
zie art. Vieri de’ Medici, de Florentijnse bankier en vredestichter.
zie art. Waren de Medici fruithandelaars?
Zaccaria, R.                 Medici, Nicola de’. In: Dizionario biografico, vol.73 (2009).