Luca Signorelli en de fresco’s in de kathedraal van Orvieto

De kapel van San Brizio:

In het rechter dwarsschip van de dom van Orvieto zijn in de Cappella Nuova of de Cappella della Madonna di San Brizio de imposante en angstaanjagende fresco’s van Luca Signorelli te bewonderen met het Laatste Oordeel, de Apocalyps en de Wederopstanding van de Doden (zie fig.1).

Fig. 1 De Cappella della Madonna di San Brizio

De werken aan de gotische kapel, die tegen de kathedraal werd aangebouwd en een pendant moest zijn voor de kapel met het Mirakel van Bolsena, zijn in 1408 begonnen door Cristoforo di Francesco da Siena en beëindigd in 1444. Pas in 1622 kreeg de kapel de naam van San Brizio (de heilige Brixius) een Umbrische bisschop uit de vroege middeleeuwen, die de Orvietanen tot het christendom bekeerd had en hen een afbeelding van een Madonna had nagelaten, die de naam aan de kapel gegeven heeft.

In 1477 werd Fra Angelico (1387-1455) uit Fiesole door de kerkfabriek van de kathedraal aangezocht om de gewelven van de kapel te beschilderen. Hij kreeg daarbij de hulp van o.a. Benozzo Gozzoli, die met hem al had samengewerkt in het klooster van San Marco in Firenze en die achteraf de fresco’s in de Capella dei Magi van het Palazzo Medici gemaakt heeft.

Na het beschilderen van 2 gewelven (God met Engelen en Profeten) werd het werk reeds na 3 maanden stopgezet omdat paus Nicolaas V Fra Angelico naar Rome had laten overkomen om er voor hem te werken aan de Cappella Niccolina in het Vaticaan. Daarna keerde hij terug naar zijn klooster in Fiesole waar hij tot prior was aangesteld.

In 1499 werd Luca Signorelli (1450-1523) uit Cortona bereid gevonden om de gewelven verder af te werken. Het werk was reeds na 1 jaar gereed en hij kreeg in april van het volgende jaar een contract om de hele kapel te decoreren. De opdrachtgevers (de Opera) van de kathedraal stelden hem ook een woning ter beschikking (met de nodige leveringen van graan en wijn) en zorgde voor de blauwe en gouden kleurpigmenten en de andere benodigdheden (kalk, stellingen) voor de uitvoering van de opdracht.
In juni 1502 werd het werk stopgezet wegens een pestepidemie in Orvieto, waarbij Antonio, één van Signorelli’s zonen, was gestorven. Luca vertrok naar Cortona om pas in november 1503 terug te keren naar Orvieto om er de fresco’s te voltooien. Het werk was gereed in de lente van 1504.

Naast de 2 gewelven van Angelico en Gozzoli schilderde Signorelli de 6 andere gewelven met Apostelen, Martelaars, Patriarchen, Kerkgeleerden en Maagden. Voor elk tafereel had hij de toestemming nodig van de theologen van de kerk en hij hanteerde (ook uit respect voor Fra Angelico) daarbij de gotische stijl van zijn voorganger. In de fresco’s op de muren toonde Signorelli zich echter een talentrijk, innovatief en fantasierijk renaissancekunstenaar.
Het onderwerp van de fresco’s was het Laatste Gericht met al de verschrikkingen die er aan vooraf zouden gaan. De vrees dat de Dag des Oordeels zeer nabij was (in het jaar 1500?) was op het einde van het Quattrocento bijzonder groot en dat weerspiegelde zich ook in de kunstwerken die in die tijd gemaakt werden.

De fresco’s:

Op muur boven het ingangsportaal staat het Einde van de wereld afgebeeld: Koning David, de sibillen en de profeten voorspellen de ondergang van de wereld, een aardbeving doet een tempel ineenstorten, de zon wordt zwart, de maan rood en vuurstralen die gelanceerd worden door duivelse creaturen treffen de in paniek op de vlucht geslagen mensen (zie fig.2). De vuurstralen verwijzen waarschijnlijk naar het gebruik van de pas ontwikkelde lichte artillerie tijdens de veldslagen.
Veel van zijn figuren doen denken aan zijn fresco’s in de abdij van Monte Oliveto Maggiore, waar hij in 1497/98 samengewerkt had met Antonio Bazzi, il Sodoma. Het was naar aanleiding van die schilderingen dat hij gewoonlijk (samen met Sodoma) als homoseksueel bestempeld werd.

Het eerste tafereel op de linker muur stelt de Komst van de antichrist voor. De antichrist, die op een verhoog staat en de gedaante van Jezus heeft aangenomen, luistert naar de duivel die hem allerlei valse waarheden in zijn oor fluistert. Tussen zijn toehoorders staan o.a. Dante, Boccaccio, Petrarca en Rafael. De antichrist, die volgens sommige auteurs een verpersoonlijking zou kunnen zijn van de boeteprediker Savonarola (die was terechtgesteld wegens ketterij in 1498), laat mensen vermoorden, maar wordt zelf vanuit de hemel neergebliksemd (zie fig.3).

De tempel op de achtergrond staat symbool voor Jeruzalem en is het ontwerp voor de kerk van Sint-Pieters van Luca’s vriend Donato Bramante. Onderaan links in de scène heeft Signorelli zichzelf en zijn voorganger Fra Angelico (donkere kledij) geposteerd. Waarschijnlijk is dat een soort van handtekening die hij geplaatst heeft na de voltooiing van het werk in de kapel, want de 2 kunstenaars voelen zich helemaal niet betrokken bij het gebeuren: aan hun voeten wordt een man gewurgd.

Ernaast staat het tafereel met de Kroning van de Uitverkorenen. Signorelli etaleert hier zijn gevoel voor elegantie en geraffineerdheid, die hij voorzeker bij Sandro Botticelli gezien heeft. Het vele naakt (de ignudi), dat hier gezien het thema “verantwoord” kon genoemd worden, is voor Michelangelo een bron van inspiratie geworden (zie fig.4).

Links van het altaar staan de Uitverkorenen die door Engelen naar het Paradijs geleid worden. De hemel heeft in navolging van de oude tradities een gouden kleur gekregen.

Rechts van het altaar worden in het Portaal naar de hel de verdoemden opgewacht door agressieve en gehoornde duivels.

Op de rechtermuur achteraan staat het tafereel van de Verdoemden in de hel. Meer dan waarschijnlijk heeft Signorelli zich laten inspireren door de bas-reliëfs aan de façade van de kathedraal. In een kluwen van lichamen worden de zich wanhopig maar vergeefs verdedigende verdoemden aangevallen en mishandeld door duivels die lelijk te keer gaan. De hoer op de rug van een duivel zou volgens sommigen de ex-geliefde van Signorelli zijn, die hem afgewezen had (zie fig. 5). Volgens anderen heeft hij zichzelf ook afgebeeld als de duivel die een vrouw in het oor bijt. Het is duidelijk dat Signorelli hier zijn fantasieën de vrije loop laat.

Het meest gedurfde en schokkende tafereel stelt de Verrijzenis van het vlees voor. In tegenstelling tot de vorige scène straalt dit fresco een zekere rust en triomfalisme uit en een “eind goed al goed” gevoel. Onder het trompetgeschal van de aartsengelen verrijzen de gelukzaligen op de Dag des Oordeels en krijgen de doden (sommige zijn reeds skeletten) hun menselijke vorm terug (zie fig.6).

Het is duidelijk dat Signorelli grote kennis had van de menselijke anatomie en er wordt zelfs geschreven dat hij het lichaam van zijn overleden zoon daarbij zou gebruikt hebben. Zoiets lijkt echter menselijk en medisch gezien (Antonio was gestorven aan de pest) weinig waarschijnlijk.
Op het fresco onder de Verrijzenis van het vlees heeft Signorelli een dode Christus geschilderd waarvan gezegd wordt (Vasari) dat het zijn overleden zoon zou kunnen zijn.

Het onderste deel van de muren is gedecoreerd met portretten van filosofen, dichters, taferelen uit Dante’s Divina Comedia en grotesken, die door zijn leerlingen zijn afgewerkt.

Vooral door zijn fresco’s in Orvieto, die getuigen van een zeer grote technische vaardigheid en die een aangrijpende intensiteit uitstralen mag Luca Signorelli tot de “fine fleur” van de renaissance schilders gerekend worden. Giorgio Vasari schreef over hem dat hij een leerling van Piero della Francesca was en “dat hij de weg opende naar de perfectie van de schilderkunst”. Daar zijn de fresco’s in Orvieto met zekerheid een bewijs voor.

JVL

Luca Signorelli and the frescoes in Orvieto cathedral

The Chapel of San Brizio:
In the right transept of Orvieto cathedral, in the Cappella Nuova or the Cappella della Madonna di San Brizio, can be admired the imposing and terrifying frescoes by Luca Signorelli with the Last Judgment, the Apocalypse and the Resurrection of the Dead (see fig.1).

The works on the Gothic chapel, which was built aside the cathedral and was to be a counterpart to the chapel of the Miracle of Bolsena, were started in 1408 by Cristoforo di Francesco da Siena and finished in 1444. It was not until 1622 that the chapel was given the name of San Brizio (Saint Brixius), an Umbrian bishop from the early Middle Ages, who had converted the Orvietans to Christianity and left them an image of a Madonna, which gave the name to the chapel.

In 1477 Fra Angelico (1387-1455) from Fiesole was asked by the church factory of the cathedral to paint the vaults of the chapel. He received the help of Benozzo Gozzoli, who had already worked with him in the monastery of San Marco in Florence and who afterwards made the frescoes in the Capella dei Magi of the Palazzo Medici.
Having painted 2 vaults (God with Angels and Prophets) the work was stopped after only 3 months because Pope Nicolas V had Fra Angelico come to Rome to work for him on the Cappella Niccolina in the Vatican. Afterwards Angelico returned to his monastery in Fiesole where he was appointed prior.

In 1499 Luca Signorelli (1450-1523) from Cortona was found willing to finish the vaults. The work was already finished after 1 year and the artist received a contract in April of the following year to decorate the entire chapel. The patrons (the Opera) of the cathedral also furnished him a house (with the necessary supplies of grain and wine) and provided the blue and gold color pigments and the other necessities (lime, scaffolding) for the execution of the assignment.
In June 1502, work was halted due to a plague epidemic in Orvieto, in which Antonio, one of Signorelli's sons, had died. Luca left for Cortona and came back in November 1503 to complete the frescoes in Orvieto. The work was done in the spring of 1504.
In addition to the 2 vaults by Angelico and Gozzoli, Signorelli painted the 6 other vaults with Apostles, Martyrs, Patriarchs, Church Scholars and Virgins. For each scene he needed the permission of the theologians of the church and he used (also out of respect for Fra Angelico) the Gothic style of his predecessor. In the frescoes on the walls, however, Signorelli showed himself to be a talented, innovative and imaginative Renaissance artist.
The subject of the frescoes was the Last Judgement and all the horrors that would precede it. The fear that Doomsday was very close (in the year 1500?) was particularly great at the end of the Quattrocento and that also reflected in the works of art that were made at that time.

The frescoes:

On the wall above the entrance portal is depicted the End of the world: King David, the sibyls and the prophets predict the downfall of the world, an earthquake causes a temple to collapse, the sun turns black, the moon red and fire rays launched by diabolical creatures strike the panicked fleeing people (see fig. 2). The fire rays probably refer to the use of the newly developed light artillery during the battles.
Many of his figures are reminiscent of his frescoes in the abbey of Monte Oliveto Maggiore, where he had collaborated with Antonio Bazzi, il Sodoma, in 1497/98. It was as a result of those paintings that he (as well as Sodoma) is usually labeled as homosexual.

The first scene on the left wall represents the Coming of the antichrist . The antichrist, who stands on a platform and has taken the form of Jesus, listens to the devil whispering all kinds of false truths in his ear. Among his spectators are Dante, Boccaccio, Petrarch and Rafael. The antichrist, who according to some authors could be a personification of the penitential preacher Savonarola (who was executed for heresy in 1498), has people murdered, but is himself struck by heavenly lightning (see fig.3).
The temple in the background symbolizes Jerusalem and is the design for the church of St. Peter by Luca’s friend Donato Bramante. At the bottom left of the scene, Signorelli has posted himself and his predecessor Fra Angelico (in dark clothing). This is probably some kind of signature after the completion of the work in the chapel because the 2 artists do not feel involved in the event at all: a man is strangled at their feet.

To the right is the scene with the Coronation of the Blessed. Signorelli shows here his sense of elegance and sophistication, which he must have seen in the works of Sandro Botticelli. The many nudes (the ignudi) that were "appropriate", in view of the theme, have become a source of inspiration for Michelangelo (see fig.4).
To the left of the altar are pictured the Chosen Ones who are led to Paradise by Angels . The golden sky can be regarded as a prolongation of the traditional style.
To the right of the altar, in the Portal towards hell, the unfortunate damned are awaited by very aggressive horned devils.

On the right wall at the back of the chapel is the scene with the Damned in hell. More than likely, Signorelli was inspired by the bas-reliefs on the façade of the cathedral. In a tangle of bodies, the desperate and vainly defending damned are attacked and mistreated by cruel devils. According to some, the whore on the back of a devil would be Signorelli's ex-lover, who had rejected him (see fig.5). According to others, he has depicted himself as the devil who bites in the ear of a woman. It is clear that Signorelli ‘s fantasies were running wild here.

The most daring and shocking scene depicts the Resurrection of the Flesh . In contrast to the previous scene, this fresco exudes a certain calm, triumphalism and an “all’s well that ends well” feeling. Under the trumpeting of the archangels, the blessed rise on the Day of Judgment and the dead (some are already skeletons) regain their human form (see fig.6).
It is clear that Signorelli had great knowledge of human anatomy and it is even written that he would have used the body of his dead son. However, such an assertion seems humanly and medically (Antonio had died of the plague) very unlikely. In the fresco under the Resurrection of the Flesh, Signorelli has painted a dead Christ who is said (Vasari) to be his deceased son.

The lower part of the walls is decorated with portraits of philosophers, poets, scenes from Dante's Divina Comedia and grotesques, which were finished by his pupils.

Especially because of his frescoes in Orvieto, which testify to a very great technical skill and which radiate a poignant intensity, Luca Signorelli can be counted among the “fine fleur” of the Renaissance painters. Giorgio Vasari wrote about him that he was a pupil of Piero della Francesca and "that he opened the way to the perfection of painting". The frescoes in Orvieto are undoubtedly proof of this.

Literatuur:

Bennett, M.           Signorelli’s beautiful, terrifying frescoes in Orvieto (Wanted in Rome Magazine 2020).
Luca Signorelli:    Fresco Cyclus in the San Brizio Chapel (Travelling in Tuscany).
Riess, J.                The Renaissance Antichrist: Luca Signorelli’s Orvieto Frescoes, Princeton,1995.
Valigi, C.               Gli affreschi di Luca Signorelli in Orvieto. Narni, 1990.

Voor bewegende beelden:
Signorelli’s frescoes at Orvieto (You Tube, 18 juni 2009)
The Last Judgement with Signorelli’s frescoes (You Tube, 17 nov.2012).