Maria Salviati en Giulia of Bia de' Medici?

Maria Salviati en Giulia of Bia de’ Medici ?

Nadat in de 19de eeuw  het schilderij met Maria Salviati (de moeder van hertog Cosimo I de’ Medici en de weduwe van Giovanni dalle Bande Nere), dat Jacopo Pontormo in 1539/40 geschilderd had, teruggevonden werd ontdekte men in 1937 dat er een kind op het portret was overschilderd geworden (zie fig.1)

Fig.1. Maria Salviati (Pontormo, Walters Art Museum Baltimore)

Van het herontdekte kind werd dan eerst gezegd dat het Cosimo de’ Medici was met zijn moeder, maar het was duidelijk dat het om een meisje ging. In 1612 had markies Riccardi het werk in zijn inventaris reeds beschreven als zijnde een portret van Maria Salviati met een meisje (con una puttina).

Maar wie was dan dat meisje?

Voor Gabrielle Langdon is het nog steeds duidelijk dat het gaat om de kleine Giulia de’ Medici (de illegitieme dochter van hertog Alessandro de’ Medici en zijn minnares Taddea  Malaspini) die toen ca. 5 à 6 jaar was en door Maria Salviati na de dood van haar vader in 1536 in bescherming was genomen. Langdon wjjst daarbij ook op de, volgens haar, sterke gelijkenis tussen Giulia en haar vader die Moorse trekken zou vertoond hebben (zoals bijvoorbeeld te zien is op het portret door de school van Bronzino uit de Uffizi).  Niet iedereen is daar echter van overtuigd (zie fig.2).

Alessandro was de in 1511/12 geboren zoon van paus Clemens VII toen die nog kardinaal Giulio de’ Medici was en Simunetta, een dienstmeid (misschien een mulat?) van de Medici-hofhouding in Rome (zie andere artikels).
Volgens Maike Vogt-Lüerssen is het meisje niet Giulia maar Bia (het illegitieme kind van Cosimo en een onbekende vrouw) die ongeveer dezelfde leeftijd had als Giulia. Volgens deze auteur is er weinig gelijkenis tussen het meisje en Alessandro en bovendien was Bia (Bianca) de kleindochter van Maria Salviati en dus veel nauwer verwant met haar dan Giulia (die uit de andere tak stamde).

Fig.2 Alessandro il Moro (Bronzino, Uffizi)

Maria Salviati heeft wel voor de 2 meisjes gezorgd (in haar Villa van Trebbio), maar toen ze allebei ziek werden in 1542 wist Giulia de ziekte te overwinnen, terwijl Bia (tot groot verdriet van haar vader en grootmoeder) in het zelfde jaar overleed. Maria Salviati zou dan de kleine Bia (let op de verstrengelde handen) op haar portret hebben laten toevoegen (dat gebeurde wel meer in de Renaissance), maar dan heeft het later overschilderen van het kind totaal geen zin gehad. De moeder van Bia kan een dorpsmeisje geweest zijn uit Trebbio, maar er wordt eerder gedacht aan een voorname dame uit Firenze. Maria Salviati kende haar naar het schijnt, maar heeft haar identiteit nooit prijs gegeven.  Het meisje op het portret heeft rossig haar, geen donker bruin of zwart, en getuite lippen die haar volgens Maike Vogt niet het Moors uitzicht geven (zie fig.1) dat Langdon meent te herkennen.

Fig. 3 Cosimo de’ Medici (R. del Ghirlandaio, Uffizi).

Misschien zou er kunnen gewezen worden op een zekere gelijkenis (haar, mond en kin) tussen Bia (als 5 of 6-jarig kind) en haar vader Cosimo (als 12-jarige) op het portret dat Ridolfo Ghirlandaio gemaakt heeft van de toekomstige groothertog in 1531 (Uffizi, zie fig.3).

Indien echter het afgebeelde meisje toch Giulia de’ Medici zou zijn, heeft het overschilderen van haar persoontje wel zin gehad voor mensen die de eventuele Moorse kenmerken van Giulia wilden verzwijgen.  Haar vader had immers de bijnaam il Moro gekregen. Vele leden van Europese vorstenhuizen waren afstammelingen van Giulia en die waren niet zo gelukkig met het feit dat zij als nazaten van een Moor konden beschouwd worden.
Soms wordt ook gezegd dat de Riccardi, die het schilderij van Maria Salviati in 1612 in handen gekregen hadden, Giulia toen hebben laten overschilderen om de Medici een plezier te doen (?).
Maar het kan echter ook zijn dat iemand op het einde van de 19de eeuw het schilderij wilde verkopen als een portret van (de kinderloze) Vittoria Colonna, zodat het kind van het portret moest verdwijnen en dan is dat gebeurd zonder dat er raciale en dynastieke motieven hebben meegespeeld.

Gabrielle Langdon, die er vanuit gaat dat het de kleine Giulia is die op het schilderij van Pontormo staat, vergelijkt haar gelaatstrekken met de Dame met de Camee, een portret (uit de Uffizi) dat Alessandro Allori gemaakt heeft tussen 1555 en 1559 en waarvan werd aangenomen (ook door Maike Vogt) dat het Giulia voorstelde als weduwe van haar eerste man Francesco Contelmi, de hertog van Popoli. In 1559 was zij 24 jaar oud, maar de gelijkenis die Langdon wil zien met de kleine Giulia is toch niet erg voor de hand liggend. Het is natuurlijk wel zo dat het menselijk gelaat tussen de 5 en de 24 jaar kan veranderen, maar toch…

Fig. 4. De dame met de camee (A. Allori, Uffizi)

In 2006 heeft Antonio Natali bovendien aangevoerd dat Allori in 1559 niet Giulia de’ Medici maar Ortensia de’ Bardi di Montauto heeft gepenseeld. Die was toen wel geen weduwe, maar de donkere kledij hoefde niet altijd noodzakelijk rouwkledij te zijn. Ortensia en haar man Tommaso (van wie Allori ook een portret gemaakt heeft in hetzelfde jaar) waren na een conflict met Cosimo I in Rome terecht gekomen en hadden daar contacten gelegd met Michelangelo: op de achtergrond van Ortensia’s portret staat een replica van diens beeld van Rachel (uit de San Pietro in Vincoli) (zie fig.4).
Indien La donna col cammeo echter geen portret is van Giulia hebben verdere vergelijkingen geen zin en kan met het schilderij van Allori zeker niet worden aangetoond dat zij het  meisje op het portret van Maria Salviati zou zijn.                                                     
Als men van oordeel is dat Maike Vogt gelijk heeft wanneer zij beweert dat het Bia is die op het schilderij van Pontormo staat afgebeeld, zou er zich een probleem kunnen stellen in verband met de gelijkenis met een ander portret van Bia dat Bronzino dan zou gemaakt hebben in 1542 (Uffizi) (zie fig.5)

Fig.5 Maria de’ Medici (Bronzino, Uffizi)

Maar volgens Vogt is hier echter Maria de’ Medici, de oudste dochter van Cosimo en Eleonora van Toledo afgebeeld toen zij ca. 10 jaar was, zodat het portret kan dateren van 1551. Reeds in 1909 had G.F. Young in zijn werk over de Medici vermeld dat Bronzino Maria geschilderd had, maar in de jaren 50 werd dat dan plots Bia volgens de kunsthistoricus Detlef Heikamp.
Vogt voert terecht aan dat het meisje niet alleen een medaillon draagt met de beeltenis van haar vader Cosimo, maar ook de Medici-parels die aan de oudste (legitieme) dochter werden doorgegeven. Zij wijst verder ook op de sterke gelijkenis met een portret van Maria op 15/16-jarige leeftijd. .

Giulia (1535-88) was een dochter van Alessandro de’ Medici, maar die had ook nog 2 andere illegitieme kinderen, een zoon Giulio (eveneens van Taddea Malaspina) en een 2de dochter Porzia (van onbekende moeder). Van Giulio (1533-1600) is een onduidelijke print van een verloren gegaan portret bewaard en een medaille (in profiel) die weinig klaarheid brengen in verband met zijn uitzicht en van Porzia is geen afbeelding bekend.

Het absoluut willen aantonen dat Alessandro (zie andere artikels) en ook zijn dochter Giulia Afrikaanse roots hadden (bij Giulia zou dat dan nog slechts voor 1/8 geweest zijn indien haar grootmoeder Simonetta een mulat was) is voor sommige auteurs aanleiding geweest om de zaken wat te gaan overdrijven. Catherine Fletcher noemt Alessandro de “Black Prince of Florence” en Mario de Valdes y Cocom betitelt hem als “the first black head of state”. De kleine Giulia op het schilderij van Pontormo beschrijft Valdes als “a princess of African heritage” en als “the first girl of African ancestry in European art”. Verder beweert Valdes dat Giulia op het portret van Allori haar zwarte afkomst wilde aantonen en verdedigen (in de veronderstelling uiteraard dat het Giulia is en niet Ortensia die wordt afgebeeld ), maar dat is dan toch niet zo erg duidelijk (zie fig.4).

Als we het eens zijn met Maike Vogt en Giulia dus niet eens op het schilderij van Pontormo staat is er helemaal geen sprake van een meisje met Afrikaanse roots en als we Pieraccini mogen geloven was Alessandro zelfs geen Moor en kan zijn dochter dat dus ook niet geweest zijn (zie andere artikels). Diegenen die, uit angst dat Giulia misschien toch gedeeltelijk Moors zou geweest zijn, haar hebben willen wegmoffelen (en overschilderen!) kunnen niet vrij gepleit worden van racisme. Diegenen die er absoluut een Afrikaans verhaal van willen maken hebben wellicht subjectieve en voorbarige conclusies getrokken. 

Er is dus nog steeds discussie over de identiteit van het meisje op het portret van Maria Salviati. Ook over latere afbeeldingen van Bia en Giulia, die als vergelijkingsmateriaal zouden kunnen dienen, bestaat er onenigheid. Het mysterie is nog lang niet opgelost, maar het blijft een spannend verhaal met interessante theorieën en het leert ons veel over de gedrevenheid van sommige historici en kunstcritici.

JVL

Maria Salviati and Giulia or Bia de' Medici?

When the painting of Maria Salviati  (the mother of Duke Cosimo I de' Medici and widow of Giovanni dalle Bande Nere) by Jacopo Pontormo (1539/40) was rediscovered in the 19th century, scholars noted in 1937 that a child had been overpainted on the portrait (Walters Art Museum Baltimore, fig.1). The rediscovered child was first identified as Cosimo de' Medici, but it was clear that the child was a girl. In 1612 Marquis Riccardi had already described the work in his inventory as being a portrait of Maria Salviati with a little girl (con una puttina). But who was that girl?

For Gabrielle Langdon, it is obvious that the little girl is Giulia de' Medici (the illegitimate daughter of Duke Alessandro de' Medici and his mistress Taddea Malaspini) who was about 5 to 6 years old at the time. After the death of her father she was taken care off by Maria Salviati. Taddea was the beautiful daughter of the Marquis of Massa, perhaps painted by Bernardo Luini on a fresco in the Pinacoteca Malaspina di Pavia. Langdon emphasizes the similarity between Giulia and her (Moorish?) father (fig.2) but not everyone shares this conviction. Alessandro was the son Cardinal Giulio de’ Medici (later Pope Clement VII) and a servant girl (perhaps a mulatta) of the Medici household (see other articles).

Maike Vogt-Lüerssen, tells us that the girl is not Giulia but Bia (the illegitimate child of Cosimo and an unknown woman) who was about the same age as Giulia. According to this author, there is little similarity between the girl and Alessandro and moreover, Bia was Maria’s granddaughter while Giulia belonged to the other branch of the family. Even so, Maria Salviati took care of the two girls (in the Villa del Trebbio), but when they both fell ill in 1542 Giulia managed to overcome the disease, while Bia (much to the chagrin of her father and grandmother) died in the same year. Maria Salviati would have had the little Bia (with the entangled hands) added to her portrait (which was not unusual in the Renaissance), but then the removal of the child from the painting had no sense at all just as the search for any Moorish characteristics. Bia's mother may have been a village girl from Trebbio, or more likely a distinguished lady from Florence. Maria Salviati apparently knew her, but never revealed her identity.  The girl on the portrait has reddish hair, no dark brown or black, and pouting lips that, according to Vogt, don't give her the Moorish looks (see fig.1), suggested by Langdon.
Perhaps one might discover a certain resemblance (hair, mouth and chin) between Bia (as a 5 or 6-year-old child) and her father Cosimo (as a 12-year-old young boy) on the portrait that Ridolfo del Ghirlandaio made of the future Grand Duke in 1531 (Uffizi, see fig.3)

However, if the pictured girl was Giulia de' Medici, removing her image could only make sense for people who wanted to conceal her possible Moorish characteristics.  After all, her father had been nicknamed il Moro. Many members of European royal houses were descendants of Giulia, and they were not so happy that they could be considered descendants of a Moor.
Sometimes it is said that the Riccardi, who came in possession of the painting in 1612, had the girl removed from the portrait to please the Medici (?).
It is also said that at the end of the 19th  century someone wanted to sell the painting as a portrait of (the childless) Vittoria Colonna and that the child had to be overpainted. In that case there were no racial and dynastic motives involved..
Gabrielle Langdon, convinced that the little girl in Pontormo’s painting is Giulia, compared her facial features to a portrait that Alessandro Allori made between 1555 and 1559 (The Lady with the cameo) and that is said (also by M.Vogt) to be an image of Giulia as the widow of her first husband Francesco  Contelmi, the duke of Popoli (see fig.4). In 1559 she was 24 years old, but the similarities that Langdon wants us to see with little Giulia are not that obvious (fig.1 & 4).  Of course, the human face can change between the ages of 5 and 24, but still…     
Furthermore Antonio Natali argued in 2006 that Allori’s Lady with a cameo (1559) was not Giulia de' Medici but Ortensia de' Bardi di Montauto. Ortensia was not a widow at the time, but dark clothes must not always refer to a woman in mourning. She and her husband Tommaso (of whom Allori also made a portrait in the same year) had ended up in Rome, after a conflict with Cosimo I, where they met Michelangelo: in the background of Ortensia's portrait stands a replica of Michelangelo’s statue of Rachel (in the San Pietro in Vincoli).
So, if  La donna col cammeo is not a portrait of Giulia, further comparisons are useless and Allori's painting can be no proof for Giulia’s presence on Maria Salviati’s portrait.

If one thinks that Maike Vogt is right when she claims that Bia is portrayed in the painting of Pontormo, there could be a problem with the resemblance to another portrait of Bia that Bronzino would have made in 1542 (see fig.5). But according to Vogt this is a portrait of Maria de' Medici, the eldest daughter of Cosimo and Eleonora of Toledo, when she was about 10 years old so that the portrait can date back to 1551. As early as 1909, G.F. Young had already mentioned in his work on the Medici that Bronzino had painted Maria, but in the 1950s the art historian Detlef Heikamp launched the idea that it was Bia.
Maike Vogt has a point: the girl wears a medallion with the effigy of her father Cosimo, but also the famous Medici pearls that were passed on to the oldest (legitimate) daughter. There is also a strong resemblance with another portrait of Maria when she was 15/16.

Giulia (1535-88) was a daughter of Alessandro, but the duke had 2 other illegitimate children, a son Giulio (also with Taddea Malaspina) and a 2nd daughter Porzia (of unknown mother). Only a bad print of a lost portrait of Giulio (1533-1600) and a medal (in profile) are preserved but they reveal very little about his looks and of Porzia no picture is known.

The firm conviction to prove that Alessandro (see other articles) and also his daughter Giulia had African roots  (in Giulia’s case that would have been only 1/8 if her grandmother Simonetta was a mulatta) has prompted some authors to exaggerate things a bit. Catherine Fletcher calls Alessandro the "Black Prince of Florence" and Mario de Valdes y Cocom refers to Alessandro as “the first black head of state”.  He describes Giulia in Pontormo’s painting as “a princess of African heritage” and as " the first girl of African ancestry in European art". Valdes also claims that Giulia wanted to demonstrate and defend her “blackness” with the Allori portrait (assuming it is Giulia and not Ortensia who is depicted), but that is not very convincing (see fig.4).

If we agree with Maike Vogt, Giulia is not even on the painting of Pontormo and in that case there can be no discussion at all about an eventual African heritage and if we are to believe Pieraccini Alessandro was not even a Moor and neither was his daughter (see other articles).
Those who, fearing that Giulia might have been partially Moors, wanted to stash her away (and even to paint her out of the portrait, thinking that she was Giulia?) are not free from racism. Those who are determined to give the matter an African touch, have probably reached subjective and premature conclusions.
So there is still discussion about the identity of the girl on the portrait of Maria Salviati. There is also disagreement about the authenticity of later images of Bia and Giulia, that could serve as comparative material. The mystery is far from solved, but it remains an exciting story with interesting theories and it teaches us a lot about the drive of some historians and art critics.

Literatuur:

De Valdes y Cocom, M.       Giulia de’ Medici & her Portrait, in : the Florentine, www.pbs.org
Langdon, G.                         Medici Women. Portraits of power…Toronto, 2006.
Natali, A.                               La donna col Cammeo.   Firenze, 2006.
Pieraccini, G.                        La stirpe de’ Medici da Cafaggiolo (volume 1).    Firenze, 19241.
Posner, M.                             Solved a Medici mystery, in: The Globe and Mail, dec. 2001.
Robey, T.                                Glory and Infamy: Making the Memory of duke Alessandro de’ Medici. New York,
2012
Tinagli, P.                               Il ritratto di Maria Salviati, www.capitale-italia.com/2019/01
Van Laerhoven, J.                 Alessandro de’ Medici. Kermt, 2019.
 zie art. Waarom Alessandro de’ Medici niet de Zwarte Prins van Firenze was
zie art. Was Alessandro il Moro werkelijk een Moor?
zie art. Was Alessandro il Moro de zoon van de paus?
Vogt-Lüerssen, M.              The True Faces of the Daughters and Sons of Cosimo I de’ Medici, in: Medicea,
nr. 10, oct. 2011, 74-95 www.kleio.org/Medici
Zanieri, B.                               Tommaso de’ Bardi, www.archiviobardi.it