Michelangelo en de neus van David

Fig. 1 David (Michelangelo Galleria dell’ Accademia)

Op 16 augustus 1501 had de jonge kunstenaar Michelangelo Buonarroti bij monde van Piero Soderini, de gonfaloniere van de republiek, de opdracht gekregen om een gigantisch marmeren beeld van David voor de Florentijnse kathedraal te maken. De consuls van het Arte della Lana (het Wolgilde) die instonden voor de werken aan de dom, hadden het plan opgevat om 12 grote beelden van bijbelse figuren te laten plaatsen op de steunberen van de kerk. Eén van die beelden moest de jonge David voorstellen (de latere koning van Israël), die de reus Goliath (de leider van de Filistijnen) in een persoonlijk duel met een steen uit zijn slinger gedood had.

De figuur van David, die één van de helden van de Florentijnse republiek was (Donatello en Verrocchio hadden hun David gemaakt rond het midden van het Quatttrocento) symboliseerde op gepaste wijze de houding van de stad Firenze die haar vrijheid en onafhankelijkheid verdedigde tegen de Goliath van de pauselijke ambitie, de Medici-intriges en de buitenlandse inmenging.

Anders dan bij de beelden van Donatello en Verrocchio heeft Michelangelo het verhalende aspect achterwege gelaten. Er is geen spoor van het lichaam van Goliath en het tijdstip van het gebeuren is schijnbaar in het ongewisse gebleven. Maar als men goed toekijkt kan men vaststellen dat de jonge held zijn steen nog niet weggeslingerd heeft en dat hij zich gereed houdt voor het gevecht (zie fig.1). Hij straalt daarbij een ongeziene kalmte en vastberadenheid uit die beantwoordt aan de eigenschappen van de Florentijnse republiek, met name de vitaliteit, de moed en de vrijheidsdrang.

In tegenstelling met de beelden van zijn voorgangers (bewaard in het Bargello) heeft het werk van Michelangelo enorme afmetingen: het is bijna 5,5 meter hoog. Dat had te maken met de zichtbaarheid van het beeld dat boven op de dom moest geplaatst worden.
Volgens sommige kunstcritici is dat er mede oorzaak van dat het beeld geen ideale proporties zou hebben: Davids hoofd, bovenlichaam en vooral zijn rechterhand zijn te groot in verhouding tot de rest van het lichaam (zie fig.1). Dat het beeld, ondanks de grote afmetingen toch een slanke indruk geeft, zou te maken hebben met het feit dat Michelangelo een oud en reeds gebruikt blok Carrara-marmer gekregen had. Al in 1464 had Agostino di Duccio van de bestuurders van de dom de opdracht gekregen om een David te maken, maar na enkele pogingen had hij het werk opgegeven. Nadat ook nog Antonio Rosselino gepoogd had er iets mee aan te vangen werd het blok opgeborgen in de werkplaats van de kathedraal.
Het pleit voor het vakmanschap van Michelangelo dat hij er in geslaagd is om in die omstandigheden een dergelijk fenomenaal kunstwerk te creëren. Volgens zijn eigen woorden zat het beeld reeds in het blok en hoefde hij het er enkel maar uit te “bevrijden” net zoals de menselijke ziel in het lichaam gevangen zit en het op een bepaald moment zal ontstijgen.

Terwijl de jonge David er ogenschijnlijk rustig bijstaat kan de toeschouwer toch de spanning van het moment aanvoelen. Door de contrapposto (waarbij hij zijn gewicht op zijn rechterbeen legt) en de lichte draaiing van zijn lichaam geeft David een beheerste indruk, maar zijn gespannen spieren en de houding van zijn rechterhand (die daarom misschien wat groter is) laten geen twijfel bestaan over zijn paraatheid om het gevecht aan te gaan.
Niet alle delen van Davids lichaam zijn even groot (zie fig.1): zijn geslachtsorgaan is volgens de traditie van de Renaissance eerder bescheiden en zeer opmerkelijk daarbij is het feit dat de jonge Joodse man niet besneden is. Een reden is niet direct aanwijsbaar, maar misschien wilden de kerkleiders het Joodse element van de christelijke godsdienst minimaliseren.

Toen het beeld bijna gereed was werd er in juni 1504 een speciale commissie benoemd, waar ook Piero Soderini, Leonardo da Vinci en Sandro Botticelli deel van uitmaakten, die moest beslissen waar de David een plaats zou krijgen. Men was het er over eens dat het beeld veel te mooi (en veel te zwaar) was om boven op de dom gezet te worden en Michelangelo had het beeld ook aan de achterzijde afgewerkt (zie fig.2), zodat het zeker niet zou misstaan in het centrum van de stad.

Na heel wat discussies liet men Michelangelo uiteindelijk zelf beslissen en hij koos voor de plek waar het Judith-beeld van Donatello stond, links van de ingangspoort van het Palazzo Vecchio. Judith verhuisde toen naar de Loggia. De exacte replica van Michelangelo’s David, die er nu nog steeds staat, dateert uit 1910.

Vooraleer het beeld de werkplaats zou verlaten en naar de Piazza della Signoria ging gebracht worden kwam de stadsmagistraat het werk bekijken. Toen banierdrager Piero Soderini vond dat Davids neus iets te groot was (zie fig.3) besteeg Michelangelo zijn ladder, deed alsof hij wat aan de neus beitelde en liet een beetje marmerstof, dat hij in zijn hand verborgen gehouden had, wegvliegen. Iedereen vond het nu veel beter…..

Het duurde 4 dagen om het meer dan 6 ton wegende beeld naar zijn standplaats te brengen en toen het daar dan eindelijk op de sokkel was gezet werd het de volgende nacht, zo vertelt Landucci (zie art. Het dagboek van Luca Landucci), door hooligans met stenen bekogeld en moest het door de stadswacht beschermd worden. Soms leest men dat de heethoofden het voorbeeld van David wilden volgen en stenen gingen smijten naar het beeld van een reus die dan een symbool van het Medici-bewind moest zijn, De Medici waren in 1494 uit Firenze verdreven en hadden ondertussen weliswaar enkele pogingen gedaan om terug te keren (wat pas in 1512 gebeurd is), maar Michelangelo’s David was juist een symbool voor Firenze’s drang naar vrijheid en onafhankelijkheid. De steenwerpers zullen dat niet zo begrepen hebben en naar alle waarschijnlijkheid zal hun daad slechts puur vandalisme geweest zijn,
Er wordt ook gesuggereerd dat Davids dreigende ogen (zie fig.3) richting Rome kijken, waar sedert 1503 Julius II (de latere opdrachtgever van Michelangelo en beschermer van de Medici) op de pauselijke troon zat. De ogen van het beeld drukken alleszins de ingehouden woede uit, die gericht was tegen gelijk welke agressor.

In april 1527 werd tijdens het zg. Vrijdag Tumult (een republikeinse revolte tegen de Medici) het beeld beschadigd toen enkele oproerkraaiers die het Palazzo Vecchio bezet hadden een bank vanuit een raam naar beneden gegooid hadden in de richting van de soldaten, die het gebouw wilden ontzetten.
De jonge Giorgio Vasari raapte toen de stukken van de gebroken linkerarm op en nam ze in bewaring tot het beeld later kon hersteld worden. Dat schrijft hij althans in zijn Vite waarin hij ook een relaas doet van de verplaatsing van het beeld en de anekdote vertelt van de neus.

In 1873 werd besloten om het beeld te verhuizen naar de Galleria dell’Accademia, waar er in 1882 zelfs een speciale ronde ruimte (tribuna) gebouwd werd om David de plaats te geven die hij nu nog steeds inneemt. Van het houten vervoerstuig waar het beeld toen mee getransporteerd werd is een schaalmodel te bekijken in het Casa Buonarroti.
Het vandalisme ten opzichte van het beeld beperkte zich niet enkel tot september 1504 want in september 1991 had een zekere Piero Cannata (de man eindigde in 1999 in een psychiatrische instelling) met zijn hamer een teen van Davids linkervoet beschadigd. Misschien was hij van mening dat Davids grote teen te groot was. Gelukkig stond het beeld toen al op zijn hoge sokkel, zodat er geen gevaar bestond dat ook zijn neus weer het mikpunt van een correctie kon worden…. ….

JVL

Michelangelo and the nose of David

On August 16, 1501, the young sculptor Michelangelo Buonarroti, had been commissioned by gonfaloniere Piero Soderini, to create a giant marble statue of David for the Florentine cathedral. The consuls of the Arte della Lana (the Wool Guild) who were in charge of the works on the cathedral, had conceived the plan to have 12 large statues of biblical figures placed on the buttresses of the church. One of these statues was supposed to represent young David (later king of Israel), who had killed the giant Goliath (the leader of the Philistines) in a personal duel with a stone from his sling.

The figure of David, who was one of the heroes of the Florentine republic (Donatello and Verrocchio had made their David around the middle of the Quatttrocento) appropriately symbolized the attitude of the city of Florence defending its freedom and independence against the Goliath of papal ambition, the Medici intrigues and foreign interference.

Unlike the sculptures of Donatello and Verrocchio, Michelangelo has omitted the narrative aspect. There is no trace of Goliath's body and the moment of the action has seemingly remained in limbo. But if one looks closely, one can see that the young hero has not yet thrown his deadly stone and that he is waiting to do battle (see fig.1).
In doing so, he exudes an unprecedented calmness and determination that corresponds to the characteristics of the Florentine Republic, in particular its vitality, courage and desire for freedom.
In contrast to the statues of his predecessors (preserved in the Bargello Museum), Michelangelo's work has enormous dimensions: it is almost 5.5 meters high. That had to do with the visibility of the statue when it was placed on top of the cathedral.
According to some art critics, this is also the reason why the statue would not have ideal proportions: David's head, upper body and especially his right hand are too large in relation to the rest of the body (see fig.1). That the statue, despite its large dimensions, still gives a slender impression, is due to the fact that Michelangelo had received an old and already used block of Carrara marble. As early as 1464 Agostino di Duccio had been commissioned by the administrators of the cathedral to make a statue of David , but after a few efforts he had given up the work. After another failed attempt by Antonio Rosselino, the block was stored in the workshop of the cathedral.
It argues for Michelangelo's craftsmanship that he has succeeded in creating such a phenomenal work of art in those circumstances. According to his own words, the statue was already in the block and he only had to "free" it from the marble, just as the human soul is waiting to escape from the human body.

While the young David seems to be very calm, one can nevertheless feel the tension of the moment. The contrapposto (in which he puts his weight on his right leg) and the slight rotation of his body may give the impression that David is fully in control, but his tense muscles and the posture of his right hand (which is therefore perhaps a bit larger) announce his readiness.
Not all parts of David's body are the same size (see fig. 1): according to renaissance tradition his penis is rather modest but very remarkable is the fact that the young Jewish man is not circumcised. A reason is not directly identifiable, but perhaps the Catholic church leaders wanted to minimize the Jewish aspect of the Christian religion.

When the statue was almost finished, a special committee, which also included Piero Soderini, Leonardo da Vinci and Sandro Botticelli, was appointed in June 1504 and had to decide where David would find his location. It was agreed that the statue was far too beautiful (and far too heavy) to be placed on top of the cathedral and since Michelangelo had also finished the rear side of the statue (see fig.2, it would certainly deserve its place in the center of the city.
After many discussions, Michelangelo was finally left to decide for himself and he chose the spot to the left of the entrance gate of the Palazzo Vecchio where Donatello's statue of Judith had stood for many years. Judith then moved to the Loggia. The (exact) replica of Michelangelo's David, which still stands at the same place today, dates from 1910.

Before the statue was moved to the Piazza della Signoria, the city magistrate came to take a critical view. When Piero Soderini thought David's nose was a bit too big (see fig. 3) Michelangelo climbed his ladder, pretended to chisel something on the nose and let a little marble dust, which he had hidden in his hand, fly away. Everyone thought it was much better now.....

It took 4 days to bring David, weighing more than 6 tons, to its location and when it was finally put on the pedestal, a bunch of hooligans threw stones at it during the following night (see art. Luca Landucci's diary), so that the statue had to be protected by the city guard. Sometimes it is said that these hotheads wanted to follow David's example by throwing stones at a giant and that the statue was supposed to be a symbol of the Medici regime. The Medici had been expelled from Florence in 1494 and had made some attempts to return (which only happened in 1512), but Michelangelo's David was clearly a symbol of Florence's urge for freedom and independence. The stone throwers will not have understood this and in all likelihood their act will have been only pure vandalism,

It has also been claimed that David's threatening eyes (see fig. 3) look towards Rome, where since 1503 Julius II (the later patron of Michelangelo and protector of the Medici) sat on the papal throne. The eyes of the image certainly express the restrained anger, which was directed against any aggressor.

In April 1527, during the so-called Friday Uprising (a republican revolt against the Medici), the statue was damaged when some rioters, who had occupied the Palazzo Vecchio, threw down a bench from a window in the direction of the soldiers below, who wanted to enter the building.
The young Giorgio Vasari then picked up the pieces of the broken left arm and took them into custody until the statue could later be restored. At least that is what he writes in his Vite in which he also describes the displacement of the statue and tells us the anecdote of the nose.

In 1873 it was decided to move the statue to the Galleria dell' Accademia, where in 1882 a special round hall was even built to give David the place he still occupies today. A scale model of the wooden vehicle with which the statue was transported can be viewed in the Casa Buonarroti.
The vandalism in relation to the statue was not limited to September 1504 because in September 1991 a certain Piero Cannata (the man ended up in a psychiatric institution in 1999) had damaged a toe of David's left foot with his hammer. Perhaps he felt that David's big toe was too big. Fortunately, the statue was already on its high pedestal at that time, so there was no danger that his nose could again become the target of a correction...…

Literatuur:

Santini, L.                    Michel-Ange. Sculpteur, peintre, archtecte. Narni, 1990.
Van Laerhoven, J.    Florentijnse wandelingen. Leonardo & Michelangelo a Firenze. Kermt, 2017.
Vasari, G.                    The Lives of the Artists.   Oxford, 1991.