Michelangelo, Rafael en Agnolo Doni

Ter gelegenheid van zijn huwelijk had de Florentijnse stoffenhandelaar Agnolo Doni aan Raffaelo Sanzio (Rafael) de opdracht gegeven om een portret van hem en zijn vrouw te schilderen en aan Michelangelo gevraagd om een Heilige Familie (de zogenaamde Tondo Doni) te penselen. De 3 kunstwerken worden gedateerd tussen 1504 en 1507 en zijn te bezichtigen in de Uffizi.

In januari 1504 waren Agnolo di Francesco Doni (1474-1530) en Maddalena di Giovanni Strozzi (1489-1540) in het huwelijksbootje gestapt en aangezien op dat moment zowel Rafael als Michelangelo in Firenze vertoefden liet de gefortuneerde patriciër de kans niet voorbij gaan om 2 van de beroemdste kunstenaars van die tijd aan het werk te zetten. Rafael was toen op bezoek bij Leonardo da Vinci en Michelangelo had net zijn David voor de Florentijnse kathedraal gebeeldhouwd.

Agnolo Doni behoorde tot een oude Florentijnse familie, die rijk geworden was met de handel in wollen stoffen en die reeds lange tijd had deelgenomen aan het bestuur van de stad. Agnolo zelf was prior geweest in 1510 en 1529 en lid van de Raad van 12 in 1512.
Maddalena was de dochter van Giovanni di Marcello uit de roemrijke aristocratische familie der Strozzi. Giovanni was verscheidene keren lid van de Tre Maggiori geweest en zijn tak was niet verbannen geworden in 1434 (zie art. Firenze en de verbanningen van 1434).

Giorgio Vasari schreef in zijn Vite dat Agnolo Doni een kunstliefhebber en collector was die echter nogal aan de gierige kant was. Michelangelo had voor zijn schilderij met de Heilige Familie 70 dukaten gevraagd, maar Agnolo wilde hem daar aanvankelijk slechts de helft van betalen. Toen de kunstenaar er dan mee dreigde om het werk terug te nemen, kreeg hij toch de volledige som en een bonus.

Er is nog steeds discussie over de juiste datering van de Tondo Doni; ofwel is het geschilderd in 1504, het jaar dat Agnolo en Maddalena getrouwd zijn ofwel dateert het uit 1507 toen hun dochter Maria werd geboren. Het echtpaar had ook nog een zoon die in 1508 het levenslicht zag.
Wanneer het geschilderd werd in 1504 kan het een verwijzing geweest zijn naar een hoopvol vruchtbaar huwelijk en was de afbeelding van de Heilige Familie daar een passend voorbeeld van.

De portretten die Rafael gemaakt heeft dateren wellicht uit 1506 omdat zij veel gelijkenis vertonen met Leonardo’s Monna Lisa, die Rafael tijdens zijn bezoek in de studio van da Vinci gezien had en die in 1504 geschilderd werd. Zijn tekening van een Jonge Dame op het balkon bevestigt dat (zie art. De Monna Lisa’s van Isleworth en het Louvre)

Aangezien de 2 portretten (olieverf op hout) elkaars pendant vormen zijn zij meer dan waarschijnlijk op hetzelfde moment vervaardigd en moeten zij ook als een geheel (een diptiek) beschouwd worden (zie fig.1). De echtelieden zijn in ¾ naar elkaar toegekeerd en kijken de toeschouwer aan. Houding en compositie van de portretten doen sterk aan da Vinci denken. Agnolo en Maddalena rusten met hun arm op dezelfde balustrade die hen scheidt van de achtergrond waarin de wolken en het landschap naadloos bij elkaar aansluiten.
In tegenstelling met de mysterieuze sfeer (versterkt door de sfumato) van Leonardo heeft Rafael zijn personages op een sterk afgelijnde en realistische manier naar voor gebracht Agnolo wordt afgebeeld als de zelfbewuste patriciër die een Strozzi-bruid heeft kunnen aan de haak slaan en Maddalena, die er veel ouder uitziet dan haar 15/17 jaar, pronkt met haar juwelen (hanger en ringen) en vertoont een zekere vorm van arrogantie.

Fig.1 Agnolo Doni & Maddalena Strozzi (Rafael, Uffizi)

Ook in zijn Dame met de Eenhoorn (uit de Galleria Borghese van Rome), daterend uit dezelfde jaren, heeft Rafael voor dezelfde uitvoering (houding en achtergrond) gekozen. Van deze onbekende dame wordt soms (verkeerdelijk?) beweerd dat het Maddalena Strozzi zou zijn (zie fig.2). Voor anderen is het Giulia Farnese, de minnares van paus Alexander VI. De tekening van de Jonge Dame op het balkon (uit het Louvre) zou een voorbereidende schets voor dit portret kunnen zijn.

Op de achterzijde van de Doni-portretten heeft een anonieme kunstenaar, die de Meester van Serumido genoemd wordt, 2 monochrome taferelen uit de Griekse mythologie geschilderd (zie fig.3).
Deucalion en Pirrha waren de enige echtelieden die de zondvloed, die Zeus over de aarde had gestuurd, overleefd hadden. Door stenen over hun schouder te werpen konden zij het menselijk ras opnieuw tot leven wekken. Op de achterzijde van het portret van Maddalena staat dat laatste tafereel afgebeeld: de stenen die Deukalion gooit worden mannen en de stenen die Pyrrha op de aarde werpt worden vrouwen. Op de achterzijde van Agnolo’s portret wordt de zondvloed uitgebeeld.
Wanneer en waarom deze grisailles geschilderd zijn blijft voorlopig nog een raadsel. Als de panelen van de diptiek ’s avonds gesloten werden kan het wellicht een aanmoediging geweest zijn voor het jonge koppel om in navolging van Deukalion en Pirrha (zonder het werpen van stenen) voor het verder bestaan van de mensheid te zorgen…

In de Tondo Doni, een rond schilderij met een doorsnede van 120 cm (olieverf en tempera op hout) dat sterk doet denken aan de Tondo Pitti, een rond reliëf dat hij gemaakt had in 1503/4 (uit het Bargello) heeft Michelangelo een Heilige Familie neergezet die qua vorm en symboliek haar gelijke niet kent. Het ronde schilderij dat typisch was voor de renaissance (cfr.Botticelli) heeft nog steeds zijn originele vergulde houten kader (naar een idee van Michelangelo) waar elementen uit de wapenschilden van de 2 families en 5 hoofden van profeten en sibillen in verwerkt zijn (zie fig.4).

Fig. 4 Tondo Doni (Michelangelo, Uffizi)

De piramidale opstelling (met Maria op de voorgrond op haar knieën in het gras en Jozef en Jezus achter haar) wordt doorbroken door de horizontale balustrade waarachter de kleine Johannes de Doper verschijnt. Hij vormt de overgang naar de naakte (heidense?) figuren op de achtergrond, die een voorbode zijn voor Michelangelo’s fresco’s in de Sixtijnse kapel (1508) en waarschijnlijk geïnspireerd zijn door het klassieke beeld van Laocoön en zijn zonen, dat in 1506 ontdekt werd. In dat geval dateert de tondo van 1507.
Michelangelo werkt met verschillende niveaus (zoals in zijn reliëfs) en men kan duidelijk zien dat hij in de eerste plaats beeldhouwer was. Opvallend zijn de gespierde armen van Maria en de prominente aanwezigheid van Jozef. De koele en felle kleuren evenals de dynamiek van de figuren doen reeds denken aan het maniërisme.
De Tondo Doni is het enige afgewerkte schilderij dat van Michelangelo bekend is en het is sedert 2018, samen met de portretten van Agnolo en Maddalena die in de Galleria Palatina bewaard werden, in Zaal 35 van de Uffizi te bewonderen. De 3 werken, die afkomstig waren uit Agnolo’s Palazzo Doni (in de Corso dei Tintori) zijn op die manier eindelijk terug verenigd.

JVL

Stamboom

Strozzi & Doni

         Strozza                              Filippo (*1392)
              |                                                 |
     Marcello (+1454)                 Jacopo (+>1427)
               |                                                |
     Giovanni (*1468)                Francesco (*1469)
              |                                                |
Maddalena (1489-1540)   x    Agnolo (1474-1530)

Michelangelo, Raphael and Agnolo Doni

On the occasion of his marriage, the Florentine cloth merchant Agnolo Doni had commissioned Raffaelo Sanzio (Raphael) to paint a portrait of him and his wife and asked Michelangelo to paint a Holy Family (the so-called Tondo Doni). The 3 works of art are dated between 1504 and 1507 and can be seen in the Uffizi.

When Agnolo di Francesco Doni (1474-1530) and Maddalena di Giovanni Strozzi (1489-1540) were married in January 1504, the wealthy patrician did not miss the opportunity to make use of the qualities of 2 of the most famous artists, who were in Florence at that time. Raphael was visiting Leonardo da Vinci and Michelangelo had just finished his David for the Duomo..

Agnolo Doni belonged to an old Florentine family, that had become rich with the trade in woolen fabrics and that had been participating in the government of the city for many centuries. Agnolo himself was elected as prior in 1510 and 1529 and as a member of the Council of 12 in 1512.
Maddalena was the daughter of Giovanni di Marcello of the famous aristocratic Strozzi family. Giovanni had been a member of the Tre Maggiori several times and his branch had not been exiled in 1434 (see art. Florence and the exiles of 1434).

Giorgio Vasari wrote in his Vite that Agnolo Doni was an art lover and collector who was rather stingy. Michelangelo had asked 70 ducats for his painting with the Holy Family, but Agnolo initially only wanted to pay him half of the sum. When the artist then threatened to take back the work, he received the full payment and a bonus.

There is still debate about the correct dating of the Tondo Doni; either it was painted in 1504, the year Agnolo and Maddalena married or it dates back to 1507 when their daughter Maria was born. The couple also had a son who was born in 1508.
If the tondo was painted in 1504 it may have been a reference to a hopefully fertile marriage and the image of the Holy Family was therefore a perfect illustration.

Fig. 2 Young Lady on the balcony (Rafael, Galleria Borghese, Rome)

Raphael’s paintings of the Doni’s probably date from 1506 because they bear a lot of resemblance to Leonardo's Monna Lisa, a portrait that Rafael had seen during his visit to da Vinci's studio and that was painted in 1504. His drawing of a Young Lady on the balcony confirms this (see art. The Monna Lisa’s of Isleworth and the Louvre)
Since the 2 portraits (oil on wood) are pendants, they are more than likely made at the same time and should also be seen as unit (a diptych). The spouses, turned towards each other in ¾, are looking at the spectator. Posture and composition of the portraits are strongly reminiscent of da Vinci. Agnolo and Maddalena rest with their arm on the same balustrade that separates them from the background in which the clouds and the landscape overflow seamlessly.
In contrast to Leonardo's mysterious atmosphere (created by the sfumato), Raphael has presented his characters in a natural and realistic way. and strongly delineated. Agnolo is depicted as the self-conscious patrician who was able to conquer a Strozzi bride and Maddalena, who looks much older than her 15 years, shows off her jewels (neckless and rings) and demonstrates a certain arrogance.

Maddalena’s portrait is very comparable (posture and background) with his Lady with the Unicorn (from the Galleria Borghese), dating from the same years. This mystery lady is sometimes (wrongly?) said to be Maddalena Strozzi (see fig.2). For others, it is Giulia Farnese, pope Alexander VI's mistress. The drawing of the Young Lady on the balcony (from the Louvre) could have been a preparatory sketch for this portrait

On the back of the Doni portraits, an anonymous artist, who is called the Master of Serumido, has painted 2 monochrome scenes from Greek mythology (see fig. 3).
Deucalion and Pirrha were the only spouses who had survived the flood that Zeus had sent over the earth. By throwing stones over their shoulder, they were able to bring the human race back to life (on the back of the portrait of Maddalena): the stones that Deukalion throws become men and the stones that Pyrrha throws on the earth become women. On the back of Agnolo's portrait is depicted the flood.
When and why these grisailles were painted remains a mystery for the time being. But if the panels of the diptych were closed in the evening, it may have been an encouragement for the young couple to follow in the footsteps of Deukalion and Pirrha to ensure the further existence of humanity (without throwing stones however)…

In the Tondo Doni, a round painting with a diameter of 120 cm (oil and tempera on wood) that is strongly reminiscent of the Tondo Pitti, a round relief that he had made in 1503/4 (from the Bargello), Michelangelo has created a Holy Family that has no equal in terms of form and symbolism. The round painting that was typical of the Renaissance (cfr. Botticelli) still has its original gilded wooden frame (after an idea by Michelangelo) in which elements from the coats of arms of the 2 families and 5 heads of prophets and sibyls are incorporated (see fig.4).

The pyramidal arrangement (with Mary in the foreground on her knees in the grass and Joseph and Jesus behind her) is intersected by the horizontal balustrade behind which appears little John the Baptist. He can be considered as the transition to the naked (pagan?) figures in the background, which are a harbinger of Michelangelo's frescoes in the Sistine Chapel (1508) and are probably inspired by the classical statue of Laocoön and his sons, that was discovered in 1506. In that case the tondo dates from 1507.
Michelangelo works with different levels (as in his reliefs) and one can clearly see that he was primarily a sculptor. Striking are the muscular arms of Mary and the prominent presence of Joseph. The cool and bright colors as well as the dynamics of the figures are already reminiscent of Mannerism.

The Tondo Doni is the only finished painting known by Michelangelo and it has been on display in Room 35 of the Uffizi since 2018, together with the portraits of Agnolo and Maddalena that were kept in the Galleria Palatina. The 3 works, that came from Agnolo's Palazzo Doni (in the Corso dei Tintori) are now finally reunited.

Literatuur:

Santi, B.                       Raphaël.   Firenze, 1977.
Santini, L.                    Michel-Ange. Sculpteur-peintre-architecte. Narni, 1990.
Van Laerhoven, J.        Leonardo & Michelangelo a Firenze.   Kermt, 2017.
                                    zie art. De Monna Lisa’s van Isleworth en het Louvre.
                                    zie art. Firenze en de verbanningen van 1434.
Vasari, G.                    The Lives of the Artists. Aylesbury, 1991.
Yesterday, A.               Doubles portrait of the spouses Doni (Arthive Artworks)