Paus Clemens VII en het ontstaan van het Anglicanisme

Paus Clemens VII (Giulio de’ Medici) en het ontstaan van het Anglicanisme

 Nadat paus Leo X (Giovanni de’ Medici) ondanks zijn veroordeling van de stellingen van Maarten Luther in 1520 de opkomst van de Hervorming en het Protestantisme, niet had kunnen afwenden , heeft zijn neef paus  Clemens VII ( Giulio de’ Medici, die de tiara ontvangen had in 1523) de afscheuring van de Engelse kerk (het Anglicanisme) niet kunnen verhinderen.
Terwijl Luther en zijn voorgangers (John Wycliff, Jan Hus en Girolamo Savonarola) de bestaande wantoestanden die er heersten in de kerk en bij de geestelijkheid hadden aangeklaagd, had het ontstaan van het Anglicanisme in feite alleen maar te maken met de weigering van de paus om het huwelijk  van Hendrik VIII met  Catarina van Aragon nietig te verklaren.

Hendrik VIII (J.van Cleve, ca. 1530, Hampton Court).

De 18-jarige prins Hendrik was op aanraden van zijn vader Hendrik VII Tudor op 11 juni 1509 getrouwd met Catarina,, de 23-jarige weduwe van zijn jong gestorven broer en troonopvolger Arthur, om de goede betrekkingen met Spanje te bestendigen en vooral om de bruidsschat te kunnen behouden. De echtelingen hadden daarvoor dispensatie gekregen van de toenmalige paus Julius II op basis van het feit dat het huwelijk van Arthur en Catarina niet geconsummeerd was. Over dat laatste is steeds twijfel blijven bestaan aangezien Julius II in zijn bulle had laten optekenen dat het “misschien” niet geconsummeerd was.

 Toen zijn huwelijk echter zonder mannelijke opvolger bleef wilde Hendrik zich laten scheiden van Catarina, die 6 kinderen gebaard had waarvan enkel een dochter (Mary) de kinderjaren overleefd had, om te kunnen trouwen met Anna Boleyn, een hofdame van de koningin, die hij reeds van in 1526 bestookte met zijn avances.  Boleyn had Hendrik echter duidelijk gemaakt dat zij geen koninklijke minnares wenste te zijn, maar enkel zijn wettige echtgenote.

De leden van de Engelse kerk hadden Hendrik ervan op de hoogte gebracht dat een huwelijk een heilig sacrament was en dat zij niet de bevoegdheid hadden om dat zomaar nietig te verklaren, maar dat zoiets alleen kon gebeuren door de paus. Het was trouwens ook paus Julius II die de dispensatie verleend had.
De Engelse koning moest dus op zoek naar een argument om van Catarina te kunnen scheiden en de pauselijke goedkeuring daarvoor te krijgen. Hij beweerde dat er een vloek rustte op zijn huwelijk, omdat hij in feite een incestueuze relatie had met zijn schoonzuster die volgens de Bijbel (Leviticus 20/21) verboden was en die zonder mannelijke kroost zou blijven. Hij stuurde dus aan op een verklaring van paus Clemens dat de dispensatie die Julius II verleend had onwettig was, zodat het huwelijk met Catarina nooit had mogen plaatsvinden en dus nietig kon verklaard worden

Catarina van Aragon (Anoniem, eind 16de e. Nat.Portrait Gall.)

Met die boodschap werd William Knight, Hendriks staatssecretaris eind 1527 naar de paus gestuurd, maar het moment was bijzonder slecht gekozen want Clemens VII had na de Sacco di Roma van mei 1527 (de plundering van Rome) een tijdlang gevangen gezeten in de Engelenburcht en was pas op 7 december kunnen ontsnappen naar Orvieto. Het was daar dat Knight eindelijk in februari 1528 een audiëntie kreeg bij Zijne Heiligheid, maar die had wel met andere problemen af te rekenen dan toe te geven aan de verlangens van een verliefde koning en de Engelse delegatie keerde onverrichterzake terug naar Londen.

De Sacco di Roma was het gevolg geweest van de militaire actie die Karel V op touw gezet had om de paus (die steeds van kant wisselde in het conflict tussen de keizer en Frans I ) een lesje te leren.

Clemens was blijkbaar ook niet geneigd om in te gaan op de vraag van de Engelse koning, vermits de keizer een scheiding van Hendrik en Catarina sterk had afgekeurd. Karel V kon niet aanvaarden dat zijn tante Catarina op die manier als een overspelige zou bestempeld worden en dat bij een eventueel verbreken van het huwelijk zijn nichtje, Catarina’s dochter Maria (de latere Bloody Mary), tot een bastaard gedegradeerd werd.

De paus stond met de rug tegen de muur en het is dan ook niet verwonderlijk dat de missie van de bisschoppen (en rechtsgeleerden) Edward Foxe en Stephen Gardiner, die hem er in juni 1528 van moest overtuigen om aan kardinaal en Lord Chancellor Thomas Wolsey de macht te verlenen het huwelijk te annuleren, gedoemd was tot mislukken. Clemens VII verklaarde dat hij vooralsnog geen beslissing kon nemen en liet een commissie aanstellen om de zaak te onderzoeken en op die manier tijd te winnen. De Medici-paus wilde geen conflict met de Engelse koning (die van Leo X nog de titel van “Verdediger van het Geloof” gekregen had in 1521), maar als hij hem zijn zin gaf kreeg Clemens problemen met de keizer die hem stevig onder druk had gezet, maar ook allerlei beloftes gedaan had.

Karel V was eigenlijk wel wat geschrokken van de verschrikkingen van de Sacco di Roma en stuurde vrij snel aan op een verzoening met de paus.. Clemens VII mocht in oktober 1528 naar Rome terugkeren, en beide potentaten hadden een deal gesloten: de keizer zou ervoor zorgen dat de Medici, die in mei 1527 verjaagd waren uit Firenze, opnieuw aan de macht kwamen in zijn vaderstad, en in ruil zou hij Karel plechtig tot keizer kronen. Die was al keizer van in 1519 maar een pauselijke bevestiging was altijd meegenomen. De kroningsplechtigheid kwam er in februari 1530 in Bologna en in augustus van hetzelfde jaar werd Firenze door de pauselijke (keizerlijke) troepen ingenomen en kwam het bestuur van de stad opnieuw in handen van de Medici.

Clemens VII (Seb.del Piombo, P.Getty Museum, L.A.)

Hendrik VIII begon echter ongeduldig te worden en op 1 oktober 1528 arriveerde de pauselijke gezant Lorenzo Campeggio in Londen om er gesprekken te voeren met Thomas Wolsey (het hoofd van de Engelse kerk) teneinde de kwestie definitief op te lossen. Op 21 juni 1529 mochten Hendrik en Catarina hun zienswijze voor het pauselijk tribunaal in de Blackfriars komen uiteenzetten aan de 2 kardinalen.

Campeggio was naar het schijnt in het bezit van een geheim pauselijk decreet, dat hij enkel mocht tonen aan Hendrik en Wolsey en waarin te lezen stond dat hij, kardinaal Campeggio, de zaak finaal mocht beslechten. De paus had hem echter gezegd het document zolang mogelijk achter de hand te houden en uiteindelijk heeft Campeggio het ook nooit tevoorschijn gehaald. Waarschijnlijk heeft hij het achteraf vernietigd.

Er was immers een nieuw element in de hele zaak opgedoken toen Catarina met een brief van Julius II (die een aanvulling was op zijn dispensatie-bulle van 1503) op de proppen kwam waarin te lezen stond dat haar huwelijk met Hendrik altijd geldig was, zelfs indien haar vorige met Arthur geconsummeerd was geweest. Op die manier werd het argument van Hendrik om het huwelijk te laten nietig verklaren op basis van de consumatio onderuit gehaald.  Gardiner werd daarop naar de paus gestuurd om te beklemtonen dat het om een vervalsing ging.  Clemens reageerde in oktober 1529 in een rechtstreekse brief aan Hendrik dat hij niet kon oordelen of de brief inderdaad een vervalsing was en hij liet verstaan dat het huwelijk van Hendrik met Catarina wel degelijk wettig was. Officieel zou hij dat laatste pas verklaren in 1533.

Kardinaal Campeggio werd nu gedwongen om een besluit te nemen. Hendrik had er zelfs mee gedreigd om de steun van de Engelse Lutheranen te vragen (waarmee hij voor het eerst dreigde met een mogelijke godsdienstige oplossing), maar de kardinaal was van oordeel dat de  kwestie in Rome door de Curie moest geregeld worden en toen hij op 26 oktober 1529 uit het land gezet werd was er dus nog steeds geen oplossing in zicht.

Hendrik VIII besloot nu om de zaak zelf in handen te nemen: na de dood van kardinaal Wolsey en het overlijden van William Warham, de aartsbisschop van Canterbury, benoemde hij Thomas Cranmer in augustus 1532 tot primaat van de Engelse kerk. Die was meteen bereid het huwelijk van de koning met Anna Boleyn (dat reeds in januari 1533 in het geheim gesloten was) te officialiseren en het huwelijk met Caterina nietig te verklaren.  Voor paus Clemens bleef er nu niets anders meer over dan Cranmer en de koning te excommuniceren. Pas in maart 1534 liet hij een pauselijk tribunaal decreteren dat het huwelijk van Hendrik met Catarina nog steeds geldig was.
Hendrik VIII reageerde daarop met de goedkeuring door zijn parlement van de Act of Succession  (maart 1534) waarbij de troonopvolging van de erfgenamen van Hendrik en Anne werd geregeld. Iedere onderdaan kon verplicht worden zich door het afleggen van een eed achter de beslissing van de koning te scharen en wie dat niet deed werd van hoogverraad beschuldigd: voor Thomas More (kanselier van 1529 tot 1532) betekende dat zijn arrestatie in 1534 en onthoofding op 6 juli 1535.
Met de Act of Supremacy (3 november 1534) werd de koning bevestigd als hoofd van de Engelse kerk en werd de breuk met Rome bekrachtigd.

De geboorte van het Anglicanisme was een feit en paus Clemens VII had het laten gebeuren, terwijl hij nochtans zeer goed wist wat de gevolgen van het optreden van Luther geweest waren. Wellicht had hij de kwestie kunnen oplossen met een nieuw decreet, dat het vorige van zijn voorganger Julius II had kunnen opheffen, maar het woord van een voorganger in twijfel trekken was not done en bovendien werd Clemens blijkbaar zeer zwaar onder druk gezet door keizer Karel V. Door de zaak op de lange baan te schuiven had hij ook steeds meer wrevel gewekt bij de Engelse koning die helemaal geen kerkelijke hervorming in gedachten had, maar die uiteindelijk toch koos voor een radicale oplossing. Zijn huwelijk met Anne Boleyn was nu eindelijk gewettigd en de confiscaties van de kerkelijke bezittingen, die een gevolg waren van de Act, waren mooi meegenomen.

Indien hij Hendrik VIII in 1527/28 zijn zin had gegeven, had paus Clemens zich zonder twijfel de woede van de keizer op de hals gehaald, maar die was toch al kwaad op hem en indien Karel V geweten had wat er met de Engelse kerk te gebeuren stond, had hij zijn acties waarschijnlijk beperkt tot een formeel protest tegen de nietigverklaring van het huwelijk en zijn tante in de kou laten staan. Wat dat laatste betreft kan nog vermeld worden dat Catarina zich zelf heeft moeten verdedigen toen zij de scheiding (vergeefs weliswaar) ging aanvechten voor de rechtbank.
Aangezien Catarina reeds in januari 1536 kwam te overlijden zou men schamper kunnen opmerken dat indien Hendrik en Anna nog 3 jaar geduld hadden gehad er nooit een nietigverklaring nodig was geweest, er nooit een breuk met Rome was gekomen en paus Clemens er goed aan gedaan had om de zaak steeds maar uit te stellen. Maar dat was niet het geval en gedane zaken nemen geen keer.

Het resultaat van de ganse affaire was dat, behalve met het Lutheranisme in Duitsland, de Roomse kerk nu ook moest rekening houden met het Anglicanisme in Engeland en laat het nu net 2 Medici-pausen zijn, die voor beide schisma’s verantwoordelijk waren.

JVL

 

Pope Clement VII (Giulio de' Medici) and the rise of Anglicanism

Just like his uncle Pope Leo X (Giovanni de' Medici), who had not been able to avert the rise of the Reformation and Protestantism despite his condemnation of the theses of Martin Luther in 1520,  Pope Clement VII (Giulio de' Medici, who had received the tiara in 1523) was unable to prevent the separation of the English church and the emergence of Anglicanism.
While Luther and his predecessors (John Wycliff, Jan Hus and Girolamo Savonarola) had denounced the existing abuses that prevailed in the church and among the clergy, the emergence of Anglicanism had only to do with the pope's refusal to annul Henry VIII's marriage to Catherine of Aragon.

The 18-year-old Prince Henry, on the advice of his father Henry VII Tudor, was married on June 11, 1509 to Catherine, the 23-year-old widow of his brother and heir to the throne Arthur, in order to consolidate good relations with Spain and, above all, to preserve the dowry. The spouses had received dispensation from the then Pope Julius II on the basis that the marriage of Arthur and Catherine had not been consummated. Doubts about the latter have always remained, since Julius II had recorded in his bull that it “might have been consummated”..
But when his marriage remained without a male successor, Henry wanted to divorce Catherine, who had given birth to 6 children of which only a daughter (Mary) had survived childhood, in order to be able to marry Anna Boleyn, a lady-in-waiting of the queen, whom he had already been harassing with his advances since 1526.  Boleyn, however, had made it clear to Henry that she did not wish to be a royal mistress, but only his legitimate wife.
The members of the English church had informed Henry that marriage was a holy sacrament and that they did not have the authority to annul it, but that such a thing could only be done by the Pope. After all it was Pope Julius II who had granted the dispensation.

The English king therefore needed an argument to divorce Catherine and to get a  papal approval..He claimed that there was a curse on his marriage because he actually had an incestuous relationship with his sister-in-law that was forbidden according to the Bible (Leviticus 20/21) and that would remain without male heirs. He therefore wanted Pope Clement to declare that the dispensation granted by Julius II was illegal, so that the marriage with Catherine should never have taken place and could therefore be annulled.
With that message William Knight, Henry's secretary of state, was sent to the pope at the end of 1527. But the moment was particularly badly chosen because Clement VII had been imprisoned in Castel Sant'Angelo for a while after the Sack of Rome in May 1527 and had just fled to Orvieto on December 7. . It was there that Knight finally had an audience with His Holiness in February 1528, but Clement had to deal with other problems at that time than giving in to the desires of a lovesick king. So the English delegation returned to London with unfinished business.

The Sacco di Roma had been the result of the military action that Charles had initiated to teach the Pope (who was always switching sides in the conflict between Francis I and the emperor) a lesson. Clement was apparently unable to respond to the English king's request, as the emperor had strongly disapproved of a divorce between Henry and Catherine. Charles V could not accept that his aunt Catherine would be labeled as an adulterer in this way and that in the event of a possible break-up of the marriage, his niece, Catherine's daughter Maria (the later Bloody Mary), was relegated to a bastard.

Pope Clement had his back against the wall and it is therefore not surprising that the mission of the bishops (and jurists) Edward Foxe and Stephen Gardiner, who had to convince the pope in June 1528 to grant Cardinal and Lord Chancellor Thomas Wolsey the power to cancel the marriage, failed. Clement VII stated that he could not make a decision for the time being and had a commission appointed to investigate the matter and thus gain time. The Medici pope did not want a conflict with the English king (who had received the title of "Defender of the Faith" by Leo X in 1521), but when he gave him his way, Clement could get into trouble with the emperor who had put him under pressure and had made all kinds of promises.

 Charles V was actually shocked by the horrors of the Sacco di Roma and was striving  for a  close reconciliation with the pope. Clement VII was allowed to return to Rome in October 1528, and both potentates had made a deal: the emperor would arrange for the Medici, who had been expelled from Florence in May 1527, to return to power in their hometown, and in return he would solemnly crown Charles emperor. He was already emperor from 1519, but a papal confirmation would only give more shine. The coronation ceremony took place in February 1530 in Bologna and in August of the same year Florence was taken by the papal (imperial) troops and came back under control of the Medici.

Henry VIII, however, began to become impatient and on October 1, 1528, the papal envoy Lorenzo Campeggio arrived in London to hold talks with Thomas Wolsey (the head of the English Church) in order to resolve the matter definitively. On June 21, 1529, Henry and Catherine were allowed to present their views to the 2 cardinals before the Legatine court of the Blackfriars.
Campeggio was apparently in possession of a secret papal decree, which he was only allowed to show to Henry and Wolsey and which stated that he, Cardinal Campeggio, could finally settle the matter. However, the Pope had told him to keep the document in hand for as long as possible  and in the end, Campeggio never pulled it out either. He probably destroyed it afterwards.

After all, a new element had emerged in the whole affair when Catherine came up with a letter from Julius II (which was in addition to his dispensation bull of 1503) stating that her marriage to Henry was always valid, even if her previous one with Arthur had been consummated. In this way, Henry's argument for having the marriage nullified on the basis of the consumatio was put aside. 
Gardiner was then sent to the Pope to emphasize that the document was a forgery. Clement responded in October 1529 in a direct letter to Henry that he could not judge whether the letter was indeed a forgery and he made it clear that Henry's marriage to Catherine was indeed legal. Officially, he would not declare the latter until 1533.
Cardinal Campeggio was forced to make a decision. Henry had even threatened to ask for the support of the English Lutherans (referring for the first time to a possible religious solution), but the cardinal felt that the matter should be settled in Rome by the Curia and when he was expelled from the country on October 26, 1529, there was still no solution in sight.

Henry VIII now decided to take matters into his own hands: after the death of Cardinal Wolsey and the death of William Warham, the Archbishop of Canterbury, he appointed Thomas Cranmer primate of the English Church in August 1532. Cranmer was immediately prepared to officialize the king's marriage to Anna Boleyn (which had already been secretly concluded in January 1533) and to annul the marriage with Catherine.  For Pope Clement, there was now nothing left but to excommunicate Cranmer and the king. It was not until March 1534 that he had a papal tribunal decree that Henry's marriage to Catherine was still valid.
Henry VIII responded with the approval by his Parliament of the Act of Succession  (March 1534) which regulated the succession to the throne of Henry and Anne's heirs. Every subject could be obliged by an oath to support the king's decision and those who did not were accused of high treason: for Thomas More (Lord chancellor from 1529 to 1532) that meant his arrest in 1534 and beheading on July 6, 1535.
With the Act of Supremacy  (November 3, 1534), the king was confirmed as head of the English church and the break with Rome was confirmed.

The birth of Anglicanism was now a fact and Pope Clement VII had let it happen, even though he knew very well what the consequences of Luther's actions had been. Perhaps he could have solved the matter with a new decree, which could have lifted the previous decree of his predecessor Julius II, but questioning the word of a predecessor was not done and moreover Clement was apparently very heavily pressured by Emperor Charles V.

By sliding the matter on the long track, he had also aroused more and more resentment with the English king. Henry  had no religious reform of the church in mind, but ultimately opted for a radical solution. His marriage to Anne Boleyn was finally legitimate and the confiscations of the ecclesiastical possessions, which were a consequence of the Act, were a nice bonus.
If he had given Henry VIII his way in 1527/28, Pope Clement would undoubtedly have incurred the emperor's wrath, but Charles was already angry with the pope, and if the emperor had known what was going to happen to the English church, he would probably have limited his actions to a formal protest against the annulment of the marriage and left his aunt out in the cold. In this context, it can also be mentioned that Catherine had to defend herself by all means when she went to challenge the divorce (in vain) in court.
Since Catherine died in January 1536, it could be a scornful comment to say that if Henry and Anne had been patient for another 3 years, there would never have been an annulment, there would never have been a break with Rome and Pope Clement would have done well to postpone the matter all the time. But that was not the case and it’s no use crying over spilled milk.

The result of the whole affair was that, in addition to Lutheranism in Germany, the Roman church had also to deal with Anglicanism in England and let it be just 2 Medici popes, who were responsible for both schisms.

Literatuur:

Campbell, Ph.                    The Canon Law of the Henry VIII Divorce Case.  Livonia, 2009.
Cardinal Lorenzo Campeggio (1484-1532) in: Encyclopedia Britannica, ed.11, vol.V.  Cambridge, 1910.
Di Piero, A.                        Il Sacco di Roma. Milaan, 2002.
Gouwens, K (ed.)            The Pontificate of Clement VII.  Aldershot, 2005.
Kelly, H.A.                         The Matrimonial Trials of Henry VIII
Licence, A.                         Anne Boleyn: Adultery, Heresy, Desire.  Gloucestershire, 2017.
Thurston, H.                       The divorce of Henry VIII. Studies: An Irish Quarterly Review,
vol. 21, No. 81 (Mar.,1932), pp. 55-72
Van Laerhoven, J.            De Medici-pausen.  Herk-de-Stad, 2012.
zie art. Paus Leo X en Maarten Luther