Pisa contra Firenze: het verhaal van de magische zuilen en het brood zonder zout

Dat het nooit goed gegaan is tussen Pisa en Firenze in de loop der eeuwen had zijn oorzaken in de economische en politieke concurrentiestrijd tussen de 2 Toscaanse steden. Pisa lag aan de zee en een groot deel van het transport van goederen van en naar Firenze gebeurde via de Arno, zodat de Florentijnen, zeer tegen hun zin, voor een stuk economisch afhankelijk waren van de Pisanen. Bovendien was Pisa in de 13de eeuw geëvolueerd tot een belangrijke Gibellijnse stad terwijl Firenze op politiek gebied een bastion van de Welfen geworden was.
Van de verhalen over de zuilen van de doopkapel en het eten van zoutloos brood in Firenze is bekend dat zij te maken hadden met de rivaliteit tussen de beide steden.

Ondanks de eeuwenlange conflicten tussen Pisa en Firenze zijn beide belligeranten nochtans voor korte tijd bondgenoten geweest zijn, maar dat dateert al van in de 12de eeuw.
Pisa was toen (samen met Genua, Venetië en Amalfi) uitgegroeid tot 1 van de 4 grote Maritieme Republieken, maar het kreeg af te rekenen met Saraceense piraten die de handel in de Middellandse Zee ernstig verstoorden. Om de piraterij een halt toe te roepen hadden de Pisanen besloten om de Balearen, één van de belangrijke uitvalsbasissen van de Saracenen, te gaan veroveren. Tijdens die militaire operatie uit 1115 hadden zij aan de Florentijnen gevraagd om ondertussen te zorgen voor de beveiliging van Pisa door hulptroepen in de nabijheid van de stad te legeren om een eventuele aanval van hun gemeenschappelijke vijand uit Lucca, af te slaan. De Florentijnse legerleiding hield zich aan haar belofte om buiten de muren van Pisa te blijven en toen één van de soldaten toch geprobeerd had om de stad te betreden werd hij gearresteerd en zelfs ter dood veroordeeld. De inwoners van Pisa hadden medelijden met de man en vaardigden een verbod uit om de executie op hun grondgebied te laten uitvoeren. Maar de Florentijnen, die serieus op hun tenen getrapt waren, kochten toen een klein stukje Pisaanse grond, waarop een galg geplaatst werd, zodat de terechtstelling toch kon uitgevoerd worden. Zelfs als bondgenoten konden zij het niet laten om elkaar stokken in de wielen te steken.

Fig.1 Colonne della discordia (Battistero di San Giovanni)

Inmiddels was de raid op de Balearen een succes geworden en na de verwoesting van het hoofdkwartier van de piraten op Mallorca keerde het zegerijke Pisaanse leger terug met een rijke oorlogsbuit.
Als dank voor de hulp kregen de Florentijnen 2 kostbare rode porfieren zuilen die buit gemaakt waren op de Saracenen. Van die glanzende zuilen werd gezegd dat zij een magische kracht hadden en dat ze als een soort van spiegel de gezichten reflecteerden van passerende ongestrafte criminelen en verraders. De stevig ingepakte zuilen werden op een boot geladen en langs de Arno naar Firenze gebracht waar ze met grote feestelijkheden ontvangen werden. Maar de goedgelovige Florentijnen voelden zich al snel bedrogen toen bleek dat de bewuste zuilen, die aan de oostelijke poort van het Battistero di San Giovanni geplaatst werden, helemaal geen glans vertoonden en geblakerd waren geworden door de rook van vuur (zie fig.1).
Hoewel dat laatste eventueel een gevolg had kunnen geweest zijn van de gevechten op Mallorca, waren de Florentijnen er van overtuigd dat de Pisanen dat met opzet gedaan hadden om de magische kracht van de zuilen, die hun eigen slechte bedoelingen hadden kunnen openbaren, uit te schakelen. Dat betekende meteen het einde van de goede betrekkingen en naar aanleiding van het gebeuren is de zegswijze ontstaan dat de “Florentijnen blind en de Pisanen verraders waren” (Fiorentini ciechi e Pisani traditori).

Fig.2 Battistero di San Giovanni (porta del paradiso)

In 1363 konden de Florentijnen wraak nemen toen zij de kettingen, die de haven van Pisa moesten beschermen, hadden buit gemaakt en naast de zuilen van de doopkapel gingen hangen.
In 1424 had een zware storm de zuilen (“le colonne della discordia”) doen omvallen en beschadigd (de rechter is nog altijd korter dan de linker), maar ze werden hersteld en terug op hun plaats gezet. Daar staan ze nu nog altijd, als stille getuigen van de vroegere strijd (discordia) tussen de 2 steden, maar ze zijn nog steeds glansloos en het is dus ook nog altijd onmogelijk om een voorbij wandelende brave burger te onderscheiden van een onbestrafte boosdoener (zie fig.2)…

Ook het eten van zoutloos brood door de Florentijnen zou een gevolg geweest zijn van de oorlogen tussen Pisa en Firenze. Dat moet dan in de 13de eeuw gebeurd zijn want Dante verwees er al naar in zijn Divina Comedia. Tijdens zijn verbanning had hij opgemerkt dat het brood elders (buiten Firenze) zeer gezouten proefde: tu proverai sì come sa di sale lo pane altrui, (Canto XVII, Paradiso).
De Pisanen hadden de prijs van het zout, dat via de Arno werd aangevoerd, zodanig opgedreven dat de Florentijnen besloten hadden om geen zout meer te gaan gebruiken bij het bakken van hun brood. Het is echter ook mogelijk dat de Florentijnen meer dan genoeg hadden van de gabelle, de hoge taksen die op het zout geheven werden door het eigen stadsbestuur en daarom zelf beslist hadden om, althans wat het bakken van brood betrof, het zonder zout te proberen. Brood was immers het belangrijkste deel van de Florentijnse maaltijd. Om vis en vlees te pekelen hadden zij natuurlijk nog wel zout nodig, dus een volledig zoutloos dieet was zeker niet aan de orde.

Een andere reden voor het bakken van zoutloos brood was simpelweg een kwestie van smaak, want het Florentijnse pane sciocco wordt tegenwoordig nog steeds op dezelfde manier bereid (zie fig.3).
Ook in de rest van Toscane (zelfs in Pisa) en in de Marken en Umbrië is dat trouwens het geval. Het verhaal van het zoutloos brood in Perugia was het resultaat van de zoutoorlog met paus Paulus III (in 1545) en er is ook nog een zoutoorlog geweest tussen Ferrara en Venetië (in 1482), conflicten die allebei te maken hadden met belastingen en rechten op de zoutwinning.
Het woord sciocco wordt nu best vertaald als “zonder zout” maar het kan ook “dom” betekenen (want wie bakt er nu brood zonder zout..?), maar dat hoort men niet zo graag aan de oevers van de Arno. En als men dan ook nog blijft beweren dat het eten van zoutloos brood in Firenze de schuld van de Pisanen was, moet men toegeven dat zij er in geslaagd zijn om de eetgewoonte van hun traditionele vijand te beïnvloeden en die verdienste willen de Florentijnen hen uiteraard ook niet geven…

JVL

Pisa vs Florence: the story of the magical columns and the saltless bread

The fact that things never went well between Pisa and Florence over the centuries had its causes in the economic and political competition between the 2 Tuscan cities. Pisa was located on the sea and a large part of the transport of goods to and from Florence was done via the Arno, so that the Florentines very much against their will were partly economically dependent on the Pisans. Moreover, by the 13th century, Pisa had evolved into an important Gibelline city, while Florence had politically become a strong bastion of the Guelphs.
The stories about the columns of the baptistery and the baking of saltless bread in Florence are known to be the result of the rivalry between the 2 cities.

Despite the ongoing wars between Pisa and Florence, both belligerents were allies for a short time in the early 12th century.
Pisa had grown (together with Genoa, Venice and Amalfi) to become one of the 4 major Maritime Republics, but it had to deal with Saracen pirates who seriously disrupted commerce in the Mediterranean Sea. To put a stop to piracy, the Pisans had decided to conquer the Balearic Islands, one of the major Saracen bases. During that military operation of 1115 they had asked the Florentines to take care of the protection of Pisa by stationing auxiliaries in the vicinity of the city to avert a possible attack by the Lucchese, their mutual enemy at that time. The Florentine army command had kept its promise to remain outside the walls of Pisa and when one of the soldiers had tried to enter the city, he was arrested and even sentenced to death. The people of Pisa took pity on the man and issued a ban on having him executed on their territory. But the Florentines, who took serious offence, then bought a small piece of Pisan land on which a gallows was placed so that the sentence could still be carried out. Even as allies they could not resist mobbing each other.

In the meantime the raid on the Balearic Islands had become a great success and after the destruction of the pirates' headquarters in Mallorca, the victorious Pisan army returned with a rich spoil of war.

As a reward for their support, the Florentines received 2 precious red porphyry columns that had been captured from the Saracens. Those shining columns were said to have a magical power as they could reflect (as a kind of mirror) the faces of passing unpunished criminals and traitors. The tightly wrapped columns were loaded onto a boat and taken along the Arno river to Florence where they were welcomed with great festivities. But the gullible Florentines soon felt deceived when it turned out that the columns, which had been placed at the eastern gate of the Battistero di San Giovanni, were blackened by smoke of fire and had no shine at all (see fig.1).

The blackening could have been a result of the fights in Mallorca, but the Florentines were convinced that the Pisans had done so on purpose to eliminate the magical power of the columns, which could reveal their own evil intentions. This meant the end of the friendly relations, and the event gave rise to the saying that "the Florentines were blind and the Pisans were traitors" (“Fiorentini ciechi e Pisani traditori”).

In 1363 the Florentines were able to take revenge when they captured the chains that were supposed to protect the port of Pisa and hung them next to the columns of the baptistery.
In 1424, a heavy storm had toppled and damaged the columns ("le colonne della discordia") (the right one is still shorter than the left), but they were repaired and put back in place where they stand as silent witnesses of the past struggle (discordia) between the 2 cities. Because of their shinelessness it is still impossible to distinguish a passing good citizen from an unpunished criminal (see fig.2)…

The eating of saltless bread by the Florentines is also said to have been a consequence of the wars between Pisa and Florence. This must have happened in the 13th century, because Dante already referred to it in his Divina Comedia. During his exile, he had noticed that elsewhere (outside Florence) the bread tasted very salted: tu proverai sì come sa di sale lo pane altrui, (Canto XVII, Paradiso).
The Pisans had raised the price of the salt, brought in via the Arno river, to such an extent that the Florentines had decided to stop using salt to bake their bread.
However, it is also possible that the Florentines had enough of the gabelle, the high taxes levied on salt by their own government and preferred to use no more salt, at least as far as baking bread was concerned. After all, bread was the most important part of the Florentine meal. Of course, they still needed salt to brine fish and meat, so a completely salt-free diet was certainly out of the question.

Another reason for baking salt-free bread could have been a simple matter of taste, as the Florentine pane sciocco nowadays is still prepared in the same way (see fig.3). This is also the case in the rest of Tuscany (even in Pisa) and in the Marches and Umbria. The story of saltless bread in Perugia was the result of the salt war with Pope Paul III (in 1545) and then there was also a so-called salt war between Ferrara and Venice (in 1482) both of which had to do with taxes and rights on salt extraction.
The word sciocco is now best translated as "without salt" but it can also mean "stupid" (because who wants to bake bread without salt..?), but people don't like to hear that on the banks of the Arno. And if one continues to claim furthermore that the eating of saltless bread was caused by the Pisans, the Florentines have to admit that their traditional enemy had succeeded in influencing their eating habits and one can imagine that they do not want to give them that merit either...

Literatuur:

Ciarleglio, F.                Lo struscio fiorentino. Firenze, 2001.
Giovanelli, F.               Fiorentini ciechi e Pisani traditori (firenzecuriosita.blogspot.com)
Serafini, E. e.a.            Le colonne magiche del Battistero: storia o leggenda? - PartecipArt Blog
Van Laerhoven, J.         zie art. Overleven met een hongerloon in Firenze rond het midden
                                    van de 15de eeuw.