Raffaele Riario schuldig of onschuldig aan de Pazzi-samenzwering?
Raffaele Riario schuldig of onschuldig aan de Pazzi-samenzwering?
Net zoals van Guglielmo de’ Pazzi is het niet met zekerheid geweten dat kardinaal Raffaele Riario op de hoogte was van de moordaanslag in de kathedraal van Firenze op 26 april 1478, waarbij Giuliano de’ Medici gedood werd en waarbij hij als eregast aanwezig was.
Raffaele was de op 3 mei 1461 in Savona geboren zoon van Antonio Sansoni en Violante Riario. Hij was een achterneef van paus Sixtus IV (Francesco della Rovere) en een neef van Girolamo Riario, de heer van Forli en Imola. Raffaele liet zich ook Riario noemen in navolging van Pietro Riario, de aartsbisschop van Firenze en de broer van zijn moeder. Reeds op zeer jonge leeftijd (16 jaar) werd hij door Sixtus IV, die naar het schijnt een “aparte” relatie met hem had, tot kardinaal-diaken verheven. Hij studeerde toen nog in Pisa canoniek recht en de paus had hem ook het legaat van Umbrië gegeven. Op weg van Pisa naar Perugia hield hij eind maart 1478 halt in Firenze en Sixtus had aan de Medici gevraagd om de nieuwe kardinaal daar te ontvangen en hem de nodige eer te bewijzen. Door het uitsturen van zijn jonge neef had de paus zijn mede-samenzweerders een perfecte gelegenheid geboden voor hun aanslag op de Medici-broers.
Raffaele logeerde tijdens zijn verblijf in de villa van de Pazzi in Montughi en toen de aanvankelijk geplande aanslag in de Medici-villa van Fiesole niet kon doorgaan (wegens de afwezigheid van Giuliano de’ Medici) moesten de plannen worden bijgesteld en werden de samenzweerders bijzonder zenuwachtig (zie artikel Moord in de kathedraal).
Er is altijd gezegd dat Raffaele niet van de conspiratie op de hoogte was en dat het feit dat hij achteraf enkel maar gevangen werd gehouden en niet geëxecuteerd, een bewijs was voor zijn onschuld. Francesco Guicciardini was van oordeel dat hij omwille van zijn jonge leeftijd niet bij het complot betrokken was. Dat is best mogelijk, maar zelfs indien hij niet exact wist wat er gaande was (en Girolamo Riario en de paus hem niets verteld hadden) moet hij toch gemerkt hebben dat er iets aan de hand was.
Voor Miles Unger is het duidelijk dat Riario toch de verhoogde spanning in de Villa van Montughi, zeker nadat de aanslag nogmaals moest uitgesteld worden naar zondagmorgen 26 april, moet ervaren hebben. Hij kan natuurlijk, en dat zou zeer goed te begrijpen zijn, gedaan hebben alsof het heen-en weer geloop en de verhitte discussies hem ontgaan waren. Raffaele was dan wel jong, maar toch geen imbeciel! Volgens Nina Fabrizio was het de paus zelf die de kardinaal op de hoogte gebracht had.
Raffaele Riario en Sixtus IV (Melozzo da Forli, Vaticaanse bibliotheek)
Toen hij op de morgen van de aanslag (in het gezelschap van Gian Battista de Montesecco) rechtstreeks naar het Palazzo Medici gereden was, en niet naar de kathedraal waar iedereen de mis ging bijwonen, is dat waarschijnlijk geweest om zijn rijkledij te verwisselen voor zijn kerkelijke gewaden, maar men zou het ook als een soort van spionageopdracht kunnen zien. Lorenzo was immers al in de kerk en is teruggekeerd naar het Palazzo Medici om er zijn gast op te halen. Samen zijn ze dan naar de duomo gestapt waar Raffaele in een speciale zetel, dicht bij het altaar, mocht plaats nemen. Dat hij zelf de mis zou opgedragen hebben is een fabeltje want hij is pas priester gewijd in 1480.
Op het moment van de aanslag is de jonge kardinaal blijkbaar verstijfd van schrik op zijn knieën gaan zitten bidden vóór het altaar. Men zegt dat hij in shock was, maar dat kan natuurlijk ook gespeeld zijn. Enkele kanunniken van het domkapittel brachten hem naar de Oude Sacristie en daarna werd hij door 2 leden van de Raad van 8 (van de veiligheid) naar het Palazzo Vecchio geleid. Tijdens zijn overbrenging moest hij beschermd worden tegen de woedende massa en werden een aantal leden van zijn gevolg (jonge geestelijken) aangevallen en gedood.
Raffaele werd niet in beschuldiging gesteld, maar door Lorenzo als gijzelaar achter de hand gehouden. Hij was tenslotte een familielid van de paus en van Girolamo Riario en kon wellicht nog van groot nut zijn bij eventuele onderhandelingen. Op 5 juni werd hij naar het klooster van de Servieten overgebracht en vrijgelaten op 12 juni, toen Sixtus er mee dreigde om een interdict over Firenze uit te spreken.
De man die zich erg had ingespannen om zijn vrijlating te bekomen was de Florentijnse geestelijke en filosoof Marsilio Ficino. Hij was goed bevriend met de jonge kardinaal en voerde een drukke correspondentie met diens secretaris Jacopo Bracciolini en met bisschop Francesco Salviati, allebei lid van het complot en allebei terechtgesteld na de aanslag.
In zijn Disputatio contra iudicium astrologorum van 1476 zou Ficino laten verstaan hebben dat hij een vermoeden had dat er een actie tegen de Medici op til was. Fubini vermeldt dat in zijn werk over Marsilio Ficino en aangezien alle betrokkenen elkaar zeer goed kenden is het zeker niet uitgesloten dat Raffaele dus toch op de hoogte was de samenzwering.
Naar het schijnt werd de naam van de kardinaal ook genoemd bij de moordaanslag op Giacomo Feo, de 2de echtgenoot van Caterina Sforza in augustus 1495, maar in april 1517 was hij met zekerheid betrokken bij een samenzwering tegen paus Leo X, Giovanni de’ Medici de 2de zoon van il Magnifico. Onder leiding van kardinaal Alfonso Petrucci had hij samen met de kardinalen Bandinelli de Saulis, Francesco Soderini en Adriano da Corneto Castelesi het plan opgevat om de paus te vergiftigen. Toen de samenzwering ontdekt werd liet de paus hen opsluiten in de Engelenburcht. Petrucci werd in zijn cel gewurgd, maar de andere kardinalen kwamen er vanaf met een zware boete. Riario bekende dat hij wel degelijk van het complot op de hoogte was, maar dat hij niets gezegd had, wat echter voor de paus gelijk stond met medeplichtigheid. Giovanni de’ Medici was blijkbaar niet zo goedgelovig als zijn vader in 1478.
Riario vroeg vergiffenis en zwoer een eed van trouw aan Leo X, maar zijn prachtig paleis (het latere Palazzo della Cancelleria) werd in beslag genomen. De andere beklaagden betaalden ieder 12.500 dukaten voor hun vrijheid.
Kardinaal Riario had zich bij de samenzweerders aangesloten omdat Leo X zijn neef Francesco Maria della Rovere van zijn hertogdom Urbino beroofd had en zijn recidivisme kan er op wijzen dat hij nog altijd wraakgevoelens koesterde ten opzichte van de Medici. Zijn schrikachtige houding en zijn paniekerig gedoe als de zaken verkeerd afliepen doen sterk denken aan de gebeurtenissen van 1478, zodat het gevoelen groeit dat hij toen ook op de hoogte was van de Pazzi-samenzwering en dus wel degelijk schuldig.
JVL
Raffaele Riario, guilty or not guilty of the Pazzi conspiracy?
As it is the case with Guglielmo de' Pazzi, it is not known for sure that Cardinal Raffaele Riario was aware of the assassination attempt in the Cathedral of Florence on April 26, 1478, in which Giuliano de' Medici was killed and in which the cardinal was present as the guest of honor.
Raffaele was the son of Antonio Sansoni and Violante Riario, born in Savona on May 3, 1461. He was a second cousin of Pope Sixtus IV (Francesco della Rovere) and a cousin of Girolamo Riario, Lord of Forli and Imola. Raffaele preferred to be called Riario, after Pietro Riario, the Archbishop of Florence and his mother's brother. At a very young age (16 years) Raffaele was elevated to cardinal-deacon by Sixtus IV, who apparently had a “special” relationship with him. He was still studying canon law in Pisa when the Pope had given him the papal legacy of UmbriaBy the end of March 1478 young Riario made a stop in Florence, on his way from Pisa to Perugia, and Pope Sixtus had asked the Medici to receive the new cardinal with the necessary respects. By sending his young cousin to Florence, the Pope had given his co-conspirators a perfect opportunity to carry out their planned attack on the Medici brothers.
During his stay, Raffaele resided in the Villa of the Pazzi in Montughi. When the attempt could not go through at the Villa Medici in Fiesole (due to the absence of Giuliano de' Medici) plans had to be adjusted at the last moment and the conspirators became extremely nervous (see article Murder in the Cathedral).
It has always been said that Raffaele was not aware of the conspiration and that the fact that he was subsequently only imprisoned and not executed was a proof of his innocence. Francesco Guicciardini wrote that Raffaele was not involved in the plot because of his young age. That is quite possible, but even if he did not know exactly what was going on (and Girolamo Riario and the Pope had not told him) he must have noticed that something was brewing.
For Miles Unger, it is clear that Riario must have experienced the heightened tension in the Villa of Montughi, especially when the attack had to be postponed once more to Sunday morning April 26. He could have pretended off course that everything (the running back and forth and the heated discussions) had escaped him. Raffaele may have been young, but he wasn't an imbecile! According to Nina Fabrizio, it was the Pope himself who had informed the cardinal of the plot.
On the morning of the attack he galloped (in the company of Gian Battista de Montesecco) directly to the Palazzo Medici and not to the cathedral where everyone was going to attend mass. He said that he wanted to change his riding clothes for his ecclesiastical robes, but it could also be at the same time a kind of spying around. Lorenzo was already in the church and then returned to the Palazzo Medici to welcome his guest. Together they walked towards the duomo where Raffaele was allowed to sit in a special seat, close to the altar. That the cardinal himself would have said mass is a myth because he was only ordained a priest in 1480.
During the attack, the young cardinal was frightened with terror, sitting on his knees praying in front of the altar. Apparently he was in shock, but of course he could have been pretending... A few canons of the cathedral brought him to the Old Sacristy and then he was accompanied by 2 members of the Council of the 8 (of the Security) to the Palazzo Vecchio. During his transfer he had to be protected from the furious mob and a number of members of his entourage (young clergy men) were attacked and killed.
Raffaele was not indicted, but held hostage by Lorenzo. After all, he was a relative of the Pope and of Girolamo Riario and he could have been of great use in further negotiations. On June 5, he was transferred to the Monastery of the Servites and released on June 12, when Sixtus threatened to issue an interdict on Florence.
The man who had made great efforts to obtain his release was the Florentine priest and philosopher Marsilio Ficino. He was good friends with the young cardinal and conducted a busy correspondence with his secretary Jacopo Bracciolini and with Bishop Francesco Salviati, both members of the plot and both executed after the attack. In his Disputatio contra iudicium astrologorum of 1476, Ficino would have indicated that he had a suspicion about an imminent action against the Medici .
In his work on Marsilio Ficino Fubini argues that since all those involved knew each other very well it is certainly not excluded that Raffaele was aware of the conspiracy.
It seems that the cardinal's name was also mentioned in the assassination attempt on Giacomo Feo, the 2nd husband of Caterina Sforza in August 1495, and in April 1517 he was definitely involved in a conspiracy against Pope Leo X, Giovanni de' Medici the 2nd son of il Magnifico. Together with the cardinals Alfonso Petrucci, Bandinelli de Saulis, Francesco Soderini and Adriano da Corneto Castelesi, he had conceived the plan to poison the Pope. When the conspiracy was discovered, the Pope had them locked up in Castello Sant’Angelo. Petrucci was strangled in his cell, but the other cardinals got away with a heavy fine. Riario confessed that he was aware of the plot, but that he had kept silence, which for the Pope was tantamount to complicity. Apparently Giovanni de’ Medici was not as gullible as his father in 1478. Riario asked for forgiveness and swore an oath of allegiance to Leo X, but his magnificent palace (the later Palazzo della Cancelleria) was confiscated. The other conspirators each paid 12,500 ducats for their freedom.
Riario had joined the conspiracy because Leo X had robbed his cousin Francesco Maria della Rovere of his Duchy of Urbino and his involvement may indicate that he still harbored resentment towards the Medici. His scary attitude and panicky reactions when things went wrong are very reminiscent of the events of 1478, so that the feeling grows that he was also aware of the Pazzi plot and therefore indeed guilty of conspiracy.
Literatuur:
Allen, M (Ed). Marsilio Ficino. His Theology, his Philosophy, his Legacy. Leiden, 2002.
Camaioni, M. Riario Sansoni, Raffaele, in: Dizionario biografico, vol.87 (2016).
Fabrizio, N. e.a. Intrighi in Vaticano: Misteri e segreti....Milaan, 2013.
Fubini, R. Italia quattrocentesca. Milaan, 1994.
Martines, L. Bloed in April. Amsterdam, 2005
Pennington, K. The Prince and the Law (1200-1600). Oxford, 1993.
Unger, M.J. The Brilliant Life and Violent Times of Lorenzo de’ Medici. New York, 2008.
Van Laerhoven, J. zie art. Moord in de kathedraal
zie art. Guglielmo de’ Pazzi
zie art. Caterina Sforza, de tijgerin van Forli.
zie Wandelingen IX, Marsilio Ficino, Herk-de-Stad, 2017.
Vasoli, C. Ficino, Marsilio, in: Dizionario biografico, vol. 47 (1997).