Sandro Botticelli's Venus en Mars

Sandro Botticelli’s “Venus en Mars”

Van Sandro Botticelli’s schilderij met Venus en Mars bestaan er heel wat uiteenlopende interpretaties. De datering van het werk is dan ook afhankelijk van de visies van de verschillende critici en analisten. Het eigenlijke onderwerp van het schilderij was de liefdesaffaire van Venus, de vrouw van Vulcanus, met Mars. Enkele jonge saters spelen met de lans en de helm van de slapende oorlogsgod.(zie fig.1). Het is duidelijk dat de liefde de oorlog en het geweld overwonnen heeft.

Fig.1 Venus & Mars (National Gallery, Londen)

Het paneel (69 bij 173 cm) heeft deel uitgemaakt van een meubelstuk, een lettuccio (een sofa of dagbed) en komt dus zeer waarschijnlijk uit een slaapkamer, zodat men er mag van uitgaan dat het refereert naar de huwelijkse staat en/of geschilderd werd ter gelegenheid van een huwelijk. Maar over wiens huwelijk het dan zou gaan blijft vooralsnog een voorwerp van discussie. Dit type van schilderij wordt spalliera genoemd en was bedoeld als een geluksbrenger voor de echtelingen (1).
Het tafereel is gebaseerd op een  beschrijving van Echion’s schilderij met het Huwelijk van Alexander de Grote en Roxana door de Griekse schrijver Lucianus. Ook de poëzie van Angelo Poliziano kan een bron van inspiratie geweest zijn.
De planten die op de achtergrond verschijnen zijn in de eerste plaats de mirte (symbool voor Venus) en de laurier (die eventueel kan verwijzen naar Lorenzo), maar de aanwezigheid van doornappel (Datura Stramonium) kan suggereren dat het koppel hallucinerende drugs zou genomen hebben. De lans en de schelp kunnen geïnterpreteerd worden als seksuele attributen (2).

Het werk, dat sedert 1874 in de National Gallery bewaard wordt, is ofwel gemaakt voor de familie Vespucci (en misschien afkomstig uit hun stadswoning) ofwel geschilderd in opdracht van de familie de’ Medici (en dan komt het waarschijnlijk uit het Casa Vecchia van de Popolani waar ook de Lente en Minerva en de Centaur gehangen hebben).

Indien men er vanuit gaat dat het werk een allusie is op de relatie van Giuliano de’ Medici met Simonetta Cattaneo (de vrouw van Marco Vespucci) moet het ca. 1476 gemaakt zijn. Een verwijzing naar het huwelijk van Marco Vespucci en Simonetta (in 1468) is vrijwel uitgesloten aangezien het werk dan veel vroeger moet gedateerd worden.
Voor de giostra van 1475 had Giuliano haar tot zijn dame van het tornooi gekozen en door Sandro een (verloren gegane) banier laten maken waarop zij afgebeeld stond als Pallas Athene en waarop de tekst la sans par(eille) te lezen stond, die verwees naar haar niet te evenaren schoonheid. Het moet gezegd dat in de hoofse riddersfeer van het eind van de 15de eeuw een dergelijke verering voor een (geïdealiseerde) vrouw niet noodzakelijk betekende dat er meer dan een platonische relatie aan de hand was.
Maar uit een brief van Piero Vespucci (Simonetta’s schoonvader) aan Lucrezia Tornabuoni (Giuliano’s moeder) weten we dat de jongste van de Medici-broers regelmatig bezoekjes bracht aan het Palazzo Vespucci (3). In die brief (van januari 1480) staat ook te lezen dat Giuliano na Simonetta’s overlijden in april 1476 aan Marco Vespucci een deel van haar kleren en een schilderij met haar afbeelding (?) gevraagd had. Met zijn brief wilde Piero beroep doen op Lucrezia Tornabuoni’s tussenkomst om amnestie te krijgen voor zijn betrokkenheid bij de Pazzi-aanslag waarbij Giuliano gedood was. Hij had immers één van de samenzweerders, zijn vriend Napoleone Franceszi helpen ontsnappen en was daardoor in de gevangenis beland. In de loop van 1480 werd Piero vrijgelaten, maar zijn zoon Marco, de bedrogen echtgenoot, werd levenslang verbannen.

Op basis van deze feiten hebben sommige kunsthistorici de mening geopperd dat Simonetta in Mars en Venus zou verschenen zijn als de godin Venus terwijl de slapende Mars niemand minder dan haar minnaar Giuliano de’ Medici zou geweest zijn (4). Zijn lans en zijn helm verwijzen naar het tornooi van 1475 en het zou dan misschien dit schilderij geweest zijn dat Giuliano na haar dood had terug gevraagd.
Die visie is echter achterhaald want als het werk dateert van 1482/83 (wat meer en meer wordt aangenomen) waren Simonetta en Giuliano al lang dood en kan men moeilijk verwachten dat de familie Vespucci, als zij de opdrachtgevers waren, (5) een schilderij met een toespeling op het overspel van Marco’s vrouw in hun woning zouden hangen!

Meestal gaat men er vanuit dat het werk een huwelijkscadeau was voor Lorenzo de’ Medici il Popolano en Semiramide d’Appiano (6), die getrouwd waren in juli 1482 en hier dan als Mars en Venus worden afgebeeld. De opdrachtgevers zullen in dit geval waarschijnlijk de Medici geweest zijn, maar het kan misschien ook een cadeau van de Vespucci geweest zijn aan het jonge paar, aangezien Semiramide een nicht van Simonetta was.

Fig.2 Venus in de Lente (Uffizi)

Venus zit (na de liefdesdaad?) te kijken naar de slapende god Mars.  Ze heeft hetzelfde nauwsluitende, sexy kleed aan als in het schilderij van de Lente en de gelijkenis is zeer frappant (zie fig.2) (7).  Men zou daaruit kunnen besluiten dat wanneer Semiramide de godin Venus was op het ene schilderij zij dat dan waarschijnlijk ook was op het andere. Het is duidelijk dat Botticelli een voorliefde had voor dat specifieke type van kleed, dat ook nog op enkele andere van zijn schilderijen te zien is. Volgens een andere bron zou Semiramide op de Lente echter afgebeeld staan als de middelste van de 3 Gratiën (zie art. Sandro Botticelli en de Lente) (8).

Omdat de figuur van Mars ook sterke gelijkenissen vertoont met de Mercurius uit de Lente is men geneigd om hem te identificeren met Lorenzo il Popolano.

Fig.3 Wespen of bijen?

Ze zijn nauwelijks zichtbaar, maar op het schilderij met Venus en Mars zwermen er rond het hoofd van Mars wespen of bijen (zie fig.3). Hun aanwezigheid (en steek) kan duiden op de pijnlijke momenten tijdens een huwelijk (9.). Zij kunnen ook het symbool zijn van fertiliteit en werkzaamheid, verwijzend naar de eigenschappen van een goede echtgenote.

Indien het niet de wespen van de Vespucci zijn (vespa betekent wesp), maar bijen is er wellicht een fonetisch verband met de Appiani, want in het Italiaans zijn bijen api.

Semiramide (1464-1523) was de dochter van Jacopo III d’ Appiano d’ Aragona, de heer van Piombino en Battistina Fregoso.  Zij was verloofd geweest met Giuliano de’ Medici, maar toen die in 1478 vermoord werd, trouwde zij 4 jaar later, op haar 18de, met Lorenzo di Pierfrancesco il Popolano uit de andere tak van de Medici, die toen 19 jaar oud was.

Fig.4 Minerva en de Centaur (Uffizi)

Ook van Minerva  en de Centaur wordt gezegd dat Sandro het werk geschilderd heeft voor het huwelijk van Semiramide en Lorenzo (zie fig.4).
Het thema was dat “Verstand het haalt van de Passie” en net zoals Minerva de centaur bedwingt werd van Semiramide verwacht dat zij haar echtgenoot, die blijkbaar geen gemakkelijke jongen was, zou temmen. Dat houdt dan verband met het verhaal dat het schilderij een huwelijksgeschenk zou geweest zijn van Lorenzo il Magnifico aan zijn jonge neef  (10). De ringen met de diamant op Minerva’s kleed verwijzen naar de Medici (zie ook art. Sandro Botticelli en de Lente) (11).

Merkwaardig en vrij uniek is de bewering dat het lettuccio met het paneel van Venus en Mars ook het bed van Lucrezia de’ Medici (de oudste dochter van Lorenzo il Magnifico) en haar echtgenoot Jacopo Salviati kan geweest zijn (12). Aangezien zij in september 1486 getrouwd zijn (Jacopo was 25 en Lucrezia 16) zal het schilderij dan ook pas rond die tijd gemaakt zijn.
Dat het ook hun portretten zouden zijn is weinig waarschijnlijk. Het is immers nog altijd mogelijk dat, ondanks alle speculaties, Botticelli gewoon Venus en Mars heeft afgebeeld zonder te willen verwijzen naar bestaande personen.

Volgens een andere bron, die afwijkt van de algemene opvatting, zou Sandro in zijn Venus en Mars Caterina Sforza en haar 2de echtgenoot Giacomo Feo hebben geportretteerd (13). Het werk dateert dan van een nog latere datum dan meestal wordt aangegeven en kan verwijzen naar hun huwelijk en/of naar de dood van Giacomo in 1495  (zie het art. over Caterina Sforza).

Caterina Sforza, de dochter van Galeazzo Maria de hertog van Milaan, was eerst getrouwd met Girolamo Riario (de man die betrokken was bij het Pazzi-complot) en daarna met Giacomo Feo, de broer van Tommaso, de kasteelhouder van de Rocca di Ravaldino in Forli
De liggende Mars zou echter ook Giovanni de’ Medici il Popolano (de broer van Lorenzo en haar 3de echtgenoot) kunnen zijn met wie zij in 1497 getrouwd is.
In Minerva en de Centaur (dat dan ook dateert uit 1496/97) wordt het fabeldier (Botticelli zelf op ca. 50-jarige leeftijd?) in bedwang gehouden door Caterina (als de godin van de Wijsheid). De ringen op haar kleed verwijzen naar de Medici én naar de Sforza.
Indien deze werken echter dateren van de late jaren 90 is het moeilijk te geloven dat Sandro, toen hij in die tijd sterk beïnvloed werd door de ideeën van Savonarola, nog een dergelijk “heidens” tafereel zou gepenseeld hebben (zie het art. over Savonarola en de kunst). Ook zijn stijl was in die jaren sterk veranderd en zijn Venus & Mars, de Geboorte van Venus, de Lente en Minerva en de Centaur zijn eerder typisch voor zijn werk uit de jaren 80. In die periode overheerste immers nog de strakke lijn in zijn schilderijen en waren de compositie en de proporties nog in orde terwijl in de loop van de jaren 90 zijn werken gekenmerkt werden door een grote onrust en een sterke dramatische expressie.

Aangezien een identificatie van Botticelli’s Venus met Simonetta of Caterina omwille van het onderwerp en de datering minder waarschijnlijk is, lijkt de optie  met Lorenzo en Semiramide uit 1482/83 de meest voor de hand liggende. De datum van uitvoering, het thema en de stijl zijn plausibel en bovendien was Lorenzo il Popolano,  na de dood van Giuliano de’ Medici, een goede vriend en de hoofdsponsor van Botticelli geworden.
Indien men evenwel aanneemt dat Semiramide Botticelli’s muze geweest is voor dit schilderij, heeft dat uiteraard zijn invloed op de bespreking van zijn andere werken want dan heeft zij misschien ook model gestaan voor zijn andere vrouwelijke figuren (zoals zijn Madonna’s) .

Het is natuurlijk ook nog altijd mogelijk dat Sandro Botticelli een soort van geïdealiseerd vrouwelijk type heeft gecreëerd, dat gebaseerd was op bestaande modellen zoals Simonetta, Semiramide en Caterina, dat hem nooit heeft losgelaten en dat ook door zijn leerlingen is overgenomen in de latere werken. Het kan interessant zijn om te onderzoeken wanneer zijn “ideale vrouw” voor het eerst is opgedoken in zijn werk (zie artikel Sandro Botticelli’s ideale vrouw).

JVL

Sandro Botticelli's  “Venus and Mars”

There are many different interpretations of Sandro Botticelli's Venus and Mars painting.  The dating of the work therefore depends on the visions of the various critics. The actual subject of the painting was the love affair of Venus, the wife of Vulcan, with Mars. A few young satyrs (or cupido’s?) are playing with the lance and the helmet of the sleeping god of war (see fig.1). It may be clear that love triumphs over war and violence.
The panel (69 by 173 cm) has been part of a piece of bed room furniture, a lettuccio  (a sofa or day bed). So one can assume that it  refers to the marital status and/or that is was painted on the occasion of a wedding. But whose marriage it would be remains a question for the time being. This type of painting is called spalliera  and was intended as a good luck charm for the spouses  (1)..
The scene is based on a description of Echion's painting The Marriage of Alexander the Great and Roxana  by the Greek writer Lucianus. Angelo Poliziano's poetry may also have been a source of inspiration.
The plants that appear in the background are primarily the myrtle (symbol for Venus) and the laurel (possibly referring to Lorenzo), but the presence of thorn apple (Datura Stramonium) may suggest that the couple would have taken hallucinogenic drugs. The lance and the shell can be interpreted as sexual attributes (2).

The work, which has been kept in the National Gallery since 1874, was either made for the Vespucci family (for  their  city home)  or painted on behalf of the Medici family (for the Casa Vecchia of the Popolani)

If one assumes that the work is an allusion to Giuliano de' Medici's affair with Simonetta Cattaneo (the wife of Marco Vespucci) it must have been made ca. 1476. A reference to the marriage of Marco Vespucci and Simonetta (in 1468) is practically excluded as the work has to be dated much earlier.
For the giostra  of 1475, Giuliano had chosen Simonetta as his lady of the tournament and Sandro had made a (lost) banner depicting her as Pallas Athene with the words la sans par (eille), referring to her unmatchable beauty. It must be said that in the courtly knighthood of the end of the 15th century such worship for an (ideal) woman did not necessarily mean that there was more than a platonic relationship going on.
But a letter  from Piero Vespucci (Simonetta's father-in-law) to Lucrezia Tornabuoni (Giuliano's mother) reveals that the youngest of the Medici brothers made regular visits to the Palazzo Vespucci (3). The letter (from January 1480) also states that, after Simonetta's death in April 1476, Giuliano had asked Marco Vespucci for part of her clothes and a painting with her image (?). With his letter, Piero wanted to call on Lucrezia Tornabuoni's intervention to get amnesty for his involvement in the Pazzi attack in which Giuliano was killed. He was in prison because he had helped one of the conspirators, his friend Napoleone Franceszi, by his  escape. In the course of 1480 Piero was released, but his son Marco, the deceived husband, was exiled for life.

Based on these facts, some art historians have suggested that Simonetta  would have appeared in Mars and Venus as the goddess Venus while the sleeping Mars would have been none other than her lover Giuliano de' Medici (4). His lance and helmet refer to the tournament that took place in 1475 and it was perhaps this painting that Giuliano wanted him to be returned after Simonetta’s death.
However, that vision is outdated because if the work dates back to 1482/83 (which is widely believed to be) Simonetta and Giuliano were long dead and it is hard to accept that the Vespucci family, being the clients of the panel, (5) would expose a painting with a hint to Marco's wife's adultery in their palazzo!

Usually it is assumed that Botticelli’s painting refers to the marital state and that it was a wedding gift for Lorenzo de' Medici il Popolano and Semiramide d'Appiano (6). They married in July 1482, and are depicted as Mars and Venus. In this case one can assume that the Medici were the clients of the painting but it is still possible that the painting was a gift from the Vespucci, since Semiramide was a niece of Simonetta.

The goddess Venus (after the act of love?) is watching the sleeping god Mars. She wears the same form-fitting sexy dress as in the painting of  Spring (see fig.2) and the likeness is very striking (7). One might even conclude that when Semiramide is Venus on one painting she probably must also be Venus in the other. It is obvious that Botticelli had a preference for that particular type of dress that can also be seen in some of his other paintings.

According to another source (8), Semiramide would be depicted on Spring as the middle one of the 3 Graces. Because the figure of Mars also bears strong similarities to the Mercury of Spring many critics are inclined to identify him with Lorenzo il Popolano.
They are hardly visible, but there are wasps or bees swarming around the head of Mars (see fig.3). Their presence (and sting) may indicate the painful moments during a marriage (9). But they can also be symbols of fertility and efficacy, referring to the characteristics of a good wife. If it's not the wasps of the Vespucci (vespa means wasp), but bees, there may be a phonetic connection to the Appiani, because in Italian bees are called api.
Semiramide (1464-1523) was the daughter of Jacopo III d' Appiano d' Aragona, the lord of Piombino and Battistina Fregoso.  She had been engaged to Giuliano de' Medici, but when he was murdered in 1478, she married Lorenzo di Pierfrancesco il Popolano (from the other Medici branch) four years later. Semiramide was 18, Lorenzo 19.

It is said that also Minerva and the Centaur  was painted for the wedding of Semiramide and Lorenzo (see fig.4). The theme was that "Reason overcomes Passion" and just as the centaur was subdued by Minerva, one could expect that Semiramide was going to tame her husband, who was apparently not an easy boy. That supports the story that the painting was a wedding gift from Lorenzo il Magnifico to his young cousin (10). The rings (with the diamond) on Minerva’s dress are an emblem of the Medici family (see art. Botticelli and the Spring) (11).

Very remarkable and unique is the theory that the lettuccio with the panel  of Venus and Mars may have been the bed of Lucrezia de' Medici (the eldest daughter of Lorenzo il Magnifico) and her husband Jacopo Salviati (12). Since they were not married until September 1486 (Jacopo was 25 and Lucrezia 16) the painting must be dated around that time. It is also very unlikely that Lucrezia and Jacopo are to be identified with Venus and Mars. It is after all still possible that, despite all the speculation, Botticelli has simply depicted Venus and Mars without referring to existing persons.

According to another source, very different from the general view, Botticelli is said to have portrayed Caterina Sforza and her second husband Giacomo Feo in his Venus and Mars (13) . The work will then be dated much later and can refer to their marriage and/or to Giacomo's death in 1495.
Caterina Sforza, the daughter of Galeazzo Maria the Duke of Milan, was first married to Girolamo Riario (the man involved in the Pazzi plot) and then to Giacomo Feo, the brother of Tommaso the castle keeper of the Rocca di Ravaldino in Forli (see art. about Caterina Sforza).
However, the lying Mars could also be Giovanni de' Medici il Popolano (Lorenzo's brother), her 3rd husband  to whom she was married in 1497.
In Minerva and the Centaur  (then also from 1496/97) the centaur (Botticelli at about 50 years of age?) is restrained by Caterina (as the goddess of Wisdom). The rings on her dress can refer to the Medici and also to the Sforza.

But if these works date back to the late 1490s, it is difficult to believe that Sandro, when he was heavily influenced by Savonarola's ideas at that time, would have painted such a "pagan" scene (see the art. about Savonarola and art). His style had also changed considerably in those years and his Venus & Mars, the Birth of Venus, Spring and Minerva and the Centaur were typical for his paintings from the 80s. In that period, the clean straight line still prevailed in his paintings and the composition and proportions were still okay, whereas in the course of the 90s his works were characterized by a great unrest and a heavy dramatic expression.

Since an identification of Botticelli's Venus with Simonetta or Caterina is less likely because of the subject and dating, the option with Lorenzo and Semiramide as Mars and Venus from 1482/83 seems the most acceptable. Time, theme and style are plausible and moreover Lorenzo il Popolano, after the death of Giuliano de' Medici, had become a good friend and the main sponsor of Botticelli.
But if it is assumed that Semiramide has been Botticelli's muse for this painting, this obviously has an influence on the interpretation of his other works. Because in that case she may also have been a model for his other female figures (such as his Madonna’s),

However, it is not excluded that Sandro Botticelli had created a kind of ideal and perfect female type, based on existing models such as Simonetta, Semiramide and Caterina, that never left his mind and that was also adopted by his pupils in the later works. It may be interesting to investigate when this "ideal woman" first surfaced in his work (see article Sandro Botticelli’s ideal woman).

Noten:

1   E. Ovadia, The Venus Problem. An Examination of Botticelli’s Venus and Mars, 2016.

2   D. Bellingham, Deconstructing Aphrodite. Botticelli’s Venus and Mars in the National Gallery, 2010.

3   I. Walter, Der Prächtige Lorenzo de’ Medici und seine Zeit, 2003.

4   W. von Bode, Sandro Botticelli, 1921.

5   E. Gombrich, The Story of Art, 1950.

6   R. Lightbown, Sandro Botticelli Life & Works, 1989.

7   I. Mariani, The Vespucci family, 2011. 

8   M. Levi d’Ancona, Botticelli’s Primavera, 1983.

9   C.P.Jones, How to read paintings: Venus and Mars by Sandro Botticelli,   in: Medium Art, 2020.

10  R. Lightbown, op.cit.

11  B. Deimling, Sandro Botticelli, 1996.

12  D. Clark, Botticelli’s Venus and Mars and other apotropaic art for Tuscan bedrooms, 

       in: Aurora the Journal of the History of Art, vol 7, 2006.

13  M. Vogt-Lüerssen, The identification of Caterina Sforza (Kleio), 2008.