Waar en waarom staat Girolamo Savonarola op Rafaels Disputa in het Vaticaan?

Van de boeteprediker Girolamo Savonarola, die van 1494 tot 1498 in Firenze aan de macht was, heeft Giorgio Vasari in zijn Vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori gezegd dat Rafael Sanzio hem op de Disputa del Sacramento in de Stanza della Segnatura van het Vaticaan afgebeeld heeft. Dit fresco, dat door de kunstenaar in opdracht van paus Julius II geschilderd werd in 1510/12, heeft als onderwerp de discussie van kerkvaders, heiligen, theologen, pausen, bisschoppen en zelfs kunstenaars over de transsubstantiatie van de wijn en het brood in het bloed en het lichaam van Christus.

Fig. 1 Disputa del Sacramento (Raffaello, Stanza della Segnatura, Vaticaan)

Centraal op het fresco staat het altaar met de monstrans en de Heilige hostie (verwijzend naar het sacrament van de eucharistie). Rafael heeft het tafereel opgesplitst in een hemels gedeelte (de triomferende Kerk) en een aards gedeelte (de militante Kerk) waar ook Savonarola een plaatsje gekregen heeft (zie fig.1).

In de biografie van Rafael schrijft Vasari dat behalve Dominicus de Guzman, Franciscus van Assisi, Thomas van Aquino, Buonaventura, Duns Scotus, Nicolas van Lyra en Dante ook fra Savonarola herkenbaar zijn op het werk. Maar verdere details (zoals de juiste plaatsing van de personages in het fresco) heeft hij niet vermeld en dat heeft geleid tot een hedendaagse “disputa” over de exacte identificatie van de frate.

Fig. 2 Girolamo Savonarola (Raffaello, Disputa)

Volgens de meeste auteurs (en verkopers van kunstdrukken) is Savonarola de grijze monnik met een tonsuur die in profiel is weergegeven en naar links kijkt, maar volgens een andere bron * zou hij de half verborgen figuur met de kap zijn die frontaal is weergegeven en vanachter de brede rug van een lid van de familie della Rovere (uitgedost in blauw en geel) in de richting van de toeschouwer kijkt (zie fig.2).
Beide mannen zijn dominicanen (te merken aan de zwarte pij of kap) net zoals de monnik die uiterst links op het fresco staat en die meestal geïdentificeerd wordt als de schilder Beato Angelico. De belangrijkste theoloog van de dominicanen, Sint-Thomas van Aquino (met aureool en naam), is de 5de figuur rechts van het altaar.

Fig. 3 Fig.3 Girolamo Savonarola (Fra Bartolommeo, San Marco)

Paus Julius II was zelf een franciscaan, maar dat heeft hem niet belet om op het fresco leden van de rivaliserende orde te laten deelnemen aan het debat en samen tot het besluit te komen dat de transsubstantiatie een essentiële pijler van het geloof was. De franciscanen op het fresco, Sint-Franciscus en Duns Scotus (2de van rechts naast het altaar?) dragen de bruinachtige pij, die typisch is voor hun orde. Sint-Franciscus zou de man zijn die links achter het altaar naast de leeuw van kerkvader Hieronymus te voorschijn komt. Een andere franciscaan, Buonaventura di Bagnoregio (eveneens met aureool en naam tussen de 2 pausen) is de enige kardinaal in het gezelschap

Fig. 4 Savonarola als Peter de Martelaar (fra Bartolommeo, San Marco)

Savonarola werd meestal afgebeeld met zijn onafscheidelijke kap, die hij ook draagt op het schilderij dat zijn tijdgenoot en medebroeder fra Bartolommeo ca. 1496 van hem gemaakt heeft en dat in het klooster van San Marco bewaard wordt (zie fig.3). Van deze kunstenaar kan aangenomen worden dat hij Girolamo zeer goed gekend heeft en dat zijn portret van de frate zeer betrouwbaar is. Rafael was tijdens zijn verblijf in Firenze (van 1504 tot 1508) bevriend geraakt met fra Bartolommeo en heeft wellicht Girolamo’s portret uit 1496 onder ogen gehad. De kans is zeer groot dat Rafael, die de boeteprediker zelf nooit ontmoet heeft, hem dus naar goede gewoonte met de kap heeft afgebeeld.

Dat lijkt de juiste zienswijze te zijn want de monnik met de tonsuur en het grijze haar is ouder dan Savonarola, die bij zijn terechtstelling nog maar 46 jaar oud was. Bovendien gelijkt de man niet erg op een ander portret dat fra Bartolommeo postuum van Girolamo geschilderd heeft als Petrus de Martelaar (de dominicaan die gewoonlijk afgebeeld wordt met een hoofdwonde die hem fataal geworden is) ca. 1508/10 (zie fig.4). Girolamo heeft geen grijs haar en typisch zijn weer zijn haviksneus en de dikke lippen.

Maar als Savonarola niet de monnik met de tonsuur is, rijst de vraag wie dat dan wel is. Vasari noemt hem niet, maar misschien is hij Antonino Pierozzi, de vriend van Cosimo de’ Medici en dominicaan uit San Marco, die ook bisschop van Firenze geworden is. Hij was 70 jaar oud (en grijs) toen hij in 1459 gestorven is. Dat Antonino en Savonarola naast elkaar staan kan verwijzen naar hun beider optreden in Firenze en hun verbondenheid met San Marco.

Waarom Julius II (Giulio della Rovere) een opstandige boeteprediker, die wegens ketterij verbrand is geworden in 1498, heeft laten afbeelden in het Vaticaan had alles te maken met de haatcampagne van Julius ten opzichte van zijn voorganger Alexander VI (Rodrigo Borgia) (1). Vermits Alexander VI Savonarola had laten executeren, kon Julius II niets anders doen dan de frate terug in ere te herstellen door hem een (bescheiden) plaats te geven op de Disputa.
Dat Borgia ontbreekt op het fresco spreekt uiteraard voor zichzelf. Behalve Julius II, die zelf zou afgebeeld zijn als paus Gregorius de Grote en naast de kerkvader Hieronymus links van het altaar gezeten is, staan rechts van het altaar ook nog 2 andere sterke pontificale persoonlijkheden met name Innocentius III (Lotario dei Conti di Segni) en Sixtus IV (Francesco della Rovere, de oom van Julius) (2).

Savonarola is tijdens zijn ruzie met de Borgia-paus nooit naar Rome gegaan, maar 12 jaar later is hij dan toch postuum op een fresco in het Vaticaan verschenen. Ook voor Julius II waren de vijanden van zijn vijanden blijkbaar zijn vrienden geworden. Het moet wel gezegd worden in zijn voordeel dat hij de fresco’s met Alexanders afbeelding die Pinturicchio gemaakt had in de Borgia-appartementen op de 1ste verdieping van het apostolisch paleis in het Vaticaan niet heeft laten verwijderen. Hetzelfde kan ook gezegd worden van Julius’ opvolger Leo X (Giovanni de’ Medici) die niets ondernomen heeft tegen de aanwezigheid van Savonarola op het fresco van de Disputa terwijl die nochtans de hoofdschuldige was voor de verjaging van de Medici in 1494 uit Firenze.
Het kan natuurlijk ook zijn dat hij niet eens wist dat de frate er op afgebeeld stond of misschien kon het hem eigenlijk niet schelen. Hij had immers meer interesse voor de fresco’s die Rafael toen met zijn atelier in de Stanza di Eliodoro en de Stanza di Costantino aan het schilderen was. Die hadden als onderwerp de lotgevallen van enkele pontificale voorgangers, die ook de naam Leo droegen, en Rafael moest er voor zorgen dat die allemaal het uiterlijk van de Medici-paus mee kregen.

JVL

(1) Alexander VI werd op 22 september 1503 opgevolgd door Pius III (Francesco Todeschini-Piccolomini), maar die overleed reeds op 18 oktober van hetzelfde jaar. Julius II kreeg de tiara op 31 oktober 1503. Hij overleed op 21 februari 1513 en werd opgevolgd door Leo X op 11 maart.
(2) Gregorius I , de Grote, was een theoloog en kerkvader uit de 6de eeuw. Innocentius III liet op het 4de Lateraans concilie van 1215 de transsubstantiatie in de kerkelijke leer opnemen.
De 4 Latijnse kerkvaders waren Ambrosius, Augustinus, Hieronymus en Gregorius de Grote.

Where and why is Girolamo Savonarola on Rafael's Disputa in the Vatican?

According to Giorgio Vasari’s Vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori, Girolamo Savonarola, the Dominican preacher who was in power in Florence from 1494 until 1498, has been given a place in Raphael’s Disputa del Sacramento in the Stanza della Segnatura of the Vatican
This fresco, which was painted by the artist on behalf of Pope Julius II between 1510 and 1512, refers to the debate between church fathers, saints, theologians, popes, bishops and even artists about the transubstantiation of the wine and the bread into the blood and the body of Christ during the sacrament of the Eucharist. In the center of the painting stands the altar with the monstrance and the Holy Host. Raphael has divided the scene into a heavenly part (the triumphant Church) and an earthly part (the militant Church) where Savonarola makes his appearance (see fig.1).

In Raphael's biography, Vasari writes that in addition to Dominic de Guzman, Francis of Assisi, Thomas Aquinas, Buonaventure, Duns Scotus, Nicolas of Lyra and Dante, Fra Savonarola is one of the attendees in the Disputa. But he did not mention further details (such as the exact placement of the characters in the fresco) and that has led to a contemporary "disputa" about the exact identification of the frate.
According to most authors (and sellers of art prints), Savonarola is the tonsured monk with the grey hair, depicted in profile and looking to the left, but according to another source *, he would be the half-hidden hooded figure, looking in the direction of the viewer from behind the broad back of a member of the della Rovere family (dressed in blue and yellow) (see fig.2).
Both men are Dominicans (as can be seen by the black habit or hood), as is the friar on the far left of the fresco, usually identified as the painter Beato Angelico. The great theologian of the Dominicans, Saint Thomas Aquinas (with halo and name), is the 5th figure to the right of the altar.

Pope Julius II belonged to the order of the Franciscans, but that did not prevent him from having members of the rival order participate in the debate and come to the conclusion that the transubstantiation was an essential pillar of the faith. The Franciscans in the fresco, Saint Francis and Duns Scotus (2nd from the right of the altar?) wear the brownish habit, which is typical of their order. Saint Francis is said to be the man who appears behind the altar on the left next to the lion of father of the church Hieronymus. Another Franciscan, Buonaventura di Bagnoregio (also with halo and name between the 2 popes) is the only cardinal in the group.

Savonarola was usually depicted with his inseparable hood, which he also wears in the painting made by his contemporary and confrere fra Bartolommeo ca. 1496 and which is kept in the monastery of San Marco (see fig.3). It can be assumed that this artist knew Girolamo very well and that his portrait of the frate is very reliable. Raphael had befriended fra Bartolommeo during his stay in Florence (from 1504 to 1508) and may have seen Girolamo's portrait. It is very likely that Raphael, who never met the preacher in person, painted him with the customary hood.
That seems to be the correct conclusion because the tonsured monk with the grey hair is older than Savonarola, who was only 46 years old at the time of his execution. Moreover, the man does not bear much resemblance to another portrait painted posthumously by Fra Bartolommeo of Girolamo as Peter Martyr (the Dominican saint who is usually depicted with a fatal head wound) ca. 1508/10 (see fig.4). Girolamo has no grey hair and typical are his hooknose and thick lips.

But if Savonarola is not the monk with the tonsure, who is then this man? Vasari does not mention him, but he might be Antonino Pierozzi, the friend of Cosimo de' Medici and Dominican friar from St. Mark, who also became bishop of Florence. He was 70 years old (and grey) when he died in 1459. The fact that Antonino and Savonarola stand next to each other may refer to their stay in Florence and their connection with San Marco.

The reason why Julius II (Giulio della Rovere) had a rebellious penitential preacher, burned for heresy in 1498, depicted in the Vatican was the result of Julius' hate campaign against his predecessor Alexander VI (Rodrigo Borgia) (1). Since Alexander VI was responsible for Savonarola’s execution, Julius II had no other choice than to restore the frate’s good reputation by giving him a (modest) place on the Disputa.
Borgia is absent from the fresco and that is obvious. Apart from Julius II, depicted as Pope Gregory the Great and seated next to the church father Hieronymus on the left side of the altar, 2 other strong pontifical personalities, Innocent III (Lotario dei Conti di Segni) and Sixtus IV (Francesco della Rovere, Julius' uncle), make their appearance to the right of the altar, (2).

Savonarola never went to Rome during his quarrel with the Borgia pope, but nevertheless he appeared 12 years later posthumously on a fresco in the Vatican. The enemies of his enemies had apparently become Julius’ friends. It must be said in his favor that he did not have the frescoes with Alexander's image that Pinturicchio had made in the Borgia apartments on the 1st floor of the Apostolic Palace in the Vatican removed. The same can also be said of Julius' successor Leo X (Giovanni de' Medici) who did nothing about the presence of Savonarola in the fresco of the Disputa, even though he was the main culprit for the expulsion of the Medici from Florence in 1494. Perhaps he did not even know that there was a picture of the frate in the stanze or maybe he did not really care. After all, he was more interested in the frescoes that Raphael was painting with his studio in the Stanza di Eliodoro and the Stanza di Costantino at that time. Subject were the actions of some pontifical predecessors, also called Leo, and Raphael had to make sure that they all had the looks of the Medici pope.

(1) Alexander VI was succeeded on September 22, 1503 by Pius III (Francesco Todeschini-Piccolomini), but he died on October 18 of the same year. Julius II received the tiara on October 31, 1503. He died on February 21, 1513 and was succeeded by Leo X on March, 11.
(2) Gregory I the Great was a theologian and church father of the 6th century. At the 4th Lateran Council of 1215, Innocent III had transubstantiation incorporated into church doctrine.The 4 Latin Fathers of the Church were Ambrose, Augustine, Jerome (Hieronymus) and Gregory the Great.

Literatuur:

Miller, D.                              Humanism and the Artist Raphael. Denton, 1991.
Reali, G.                                Raffaello. La Disputa. Milaan, 1998.
Raphael's Disputation of the Holy Sacrament – The Artistic Adventure of Mankind (wordpress.com)
Santi, B.                                 La vie et l’oeuvre de Raphaël. Firenze, 1977.
Thompson, D.      *              Raphael, the Life and the Legacy. Londen (BBC books), 1983.
Van Laerhoven, J.             Florentijnse wandelingen, dl. I &X. Kermt, 2020³, 2017.
Vasari, G.                              The Lives of the Artists. Aylesbury, 1991.

You tube: Raphael - Disputation of the Holy Sacrament &Space Mono - Pivotal #shorts - YouTube