Wat is er aan de hand met het hoofd van Christus in het Cenacolo di Ognissanti?

Fig.1 Ultima Cena 1480 (D. Ghirlandaio, Cenacolo di Ognissanti)

Van de Florentijnse renaissanceschilder Domenico Ghirlandaio zijn er in zijn geboortestad 2 fresco’s met een Laatste Avondmaal te bewonderen; het eerste in het cenacolo (refter) van het klooster van Ognissanti dateert uit 1480 en het tweede werd enkele jaren later geschilderd in het cenacolo van San Marco.
De 2 werken, die qua compositie, decor en kleurenpalet zeer sterk op elkaar gelijken, vertonen nochtans één belangrijk verschil: met name het hoofd van Christus. Dat is op de versie in het Cenacolo van Ognissanti dermate afwijkend van de stijl van Ghirlandaio dat men alleen maar tot het besluit kan komen dat het in latere tijden gerestaureerd moet zijn nadat het fresco door insijpeling van water beschadigd geworden was (zie fig.1).

Die mening werd bevestigd wanneer Leonetto Tintori in 1967, tijdens de restauratie die volgde op de desastreuze overstroming in Firenze, de sinopia (de ondertekening) van het fresco had blootgelegd, die ook in dezelfde refter te bezichtigen is (zie fig.2).
Op die tekening is te zien dat Christus er oorspronkelijk heel anders uitzag en sterk geleek op de Christus uit het Cenacolo van San Marco en dat er op het fresco van Ognissanti dus een retouchering gebeurd was, die niet erg geslaagd te noemen is. Het kan zeker niet de bedoeling geweest zijn dat Jezus, die met een afwezige blik de toeschouwer aankijkt, niet betrokken lijkt bij het gebeuren. Ook zijn aureool is niet in overeenstemming met dat van de apostelen
Men moet geen kunstkenner of Ghirlandaio-expert te zijn om te zien dat er hier iets niet klopt, want het verschil met de Christus uit het Cenacolo di San Marco is overduidelijk (zie fig.3).
Als auteur van die restauratie worden Carlo Dolci, Carlo Maratta en Gaetano Bianchi genoemd.

Van de Florentijn Gaetano Bianchi (1819-92) is bekend dat hij in 1876 met de restauratie van picturale werken bezig was in de Santa Maria Novella, Santa Croce, San Marco en het Bargello, maar een interventie in het Cenacolo van Ognissanti wordt niet expliciet vermeld.
Volgens sommige bronnen zou hij ook de gezichten van de 2 apostelen (uiterst rechts op het fresco) geretoucheerd hebben, maar waarom zou hij hen dan wel hun oorspronkelijk uitzicht gegeven hebben en dat niet gedaan hebben voor Christus (zie fig.4) ? Waarschijnlijk was de overschildering van Jezus’ hoofd reeds gebeurd in vroegere tijden en heeft Bianchi daar verder niet aan geraakt

Volgens andere bronnen zou Carlo Dolci ( 1616-86) de restauratie hebben uitgevoerd, waarschijnlijk in opdracht van de Medici. Hij was één van de favoriete kunstenaars van groothertog Cosimo III en een gerenommeerd Florentijns schilder van religieuze taferelen. Dolci was zelf geen frescoschilder, maar hij had veel bewondering voor het werk van Ghirlandaio, en dat een man, die zeer mooie portretten gemaakt had en een echte perfectionist was, met een dergelijke, bedenkelijke restauratie zou tevreden geweest zijn is ondenkbaar. Ter vergelijking is er Dolci’s hoofd van Christus uit de Galleria Borghese (zie fig. 5).
Men kan zich dus terecht kan afvragen of het inderdaad Carlo Dolci geweest is die voor de restauratie verantwoordelijk geweest is. Bovendien zegt Dolci’s biograaf Filippo Baldinucci niets over deze restauratie en er wordt dan tegenwoordig ook meer en meer een andere kunstenaar, (niet toevallig?) met dezelfde voornaam, voor de ingreep naar voor geschoven.

Fig.6 Battesimo di Gesù 1697 (C. Maratta, Santa Maria degli Angeli, Roma).

Dat zou dan Carlo Maratta of Maratti (1625-1713) geweest zijn, een befaamd frescoschilder en portrettist die voornamelijk in Rome werkzaam geweest is en ook bekend stond als een bekwaam restaurateur. Hij zou welswaar enkele projecten in Firenze uitgevoerd hebben, maar dat hij verantwoordelijk zou geweest zijn voor de restauratie in het Cenacolo di Ognissanti kan enkel worden verondersteld. Ook in Maratta’s geval kan men zich afvragen waarom hij zou content geweest zijn met zo’n slecht resultaat. Ter vergelijking is er Maratta’s hoofd van Christus uit het Doopsel van Jezus (zie fig.6).
Tot zijn werk behoort ook de Pala (altaarstuk) van de Cappella Ognissanti van de kerk van Santa Maria sopra Minerva in Rome (in 1671) en misschien is hierdoor verwarring ontstaan met de Ognissanti van Firenze?

Indien men Dolci, Maratta of Bianchi als potentiële kandidaten voor de restauratie van het hoofd beschouwt, moet die respectievelijk gebeurd zijn in de 17de of in de 19de eeuw, maar uiteindelijk is er nog steeds geen uitsluitsel over de juiste identiteit van de restaurateur. “Wie van de drie?” is hier misschien niet eens van toepassing en mogelijks heeft één of andere ijverige kloosterbroeder of onbekende amateur-artiest zelf een restauratie willen uitvoeren en er spijtig genoeg niet veel van terecht gebracht…?
Men kan zich ook de vraag stellen waarom men het hoofd van Christus in het Cenacolo van Ognissanti niet opnieuw zijn oorspronkelijk 15de-eeuws uitzicht (in de stijl van Ghirlandaio) zou kunnen teruggeven, maar dat zal niet gebeuren omdat ondertussen deze slechte restauratie zelf ook een onderdeel van de kunsthistorie is geworden.

JVL

What happened to the head of Christ in the Cenacolo di Ognissanti?

The Florentine Renaissance artist Domenico Ghirlandaio has painted 2 frescoes with a Last Supper in his native city ; the one in the cenacolo (refectory) of the monastery of Ognissanti dates from 1480 and the other was painted a few years later in the cenacolo of San Marco.
The 2 works are very similar in terms of composition, setting and colouring, but the head of Christ in the Cenacolo di Ognissanti is so different from the painting style of Ghirlandaio that one can only conclude that it must have been restored in later times when the fresco had been damaged by water seepage (see fig.1).

These findings were confirmed in 1967, when during the restoration that followed the disastrous flood in Florence, Leonetto Tintori discovered the sinopia (the preliminary drawing ) of the fresco, now also visible in that same ex-refectory (see fig.2).
On this drawing the original Christ from the Ognissanti resembled very closely the Christ from St. Mark's and it was clear that the head and face of the Savior in the Cenacolo di Ognissanti had been restored in a very bad way. Jesus is watching the viewer with a senseless look as if he is not involved in the event and even his halo is a not in accordance with that of the apostles.
One does not have to be an art connoisseur or a Ghirlandaio expert to see that something is wrong here because the difference with the Christ from the Cenacolo di San Marco is very obvious (see fig.3)

As the authors of this restoration are put foreward Carlo Dolci, Carlo Maratta and Gaetano Bianchi.

Fig. 3 Ultima Cena (D.Ghirlandaio, San Marco)

The Florentine Gaetano Bianchi (1819-92) is known to have been working on the restoration of paintings in 1876 in the Santa Maria Novella, Santa Croce, San Marco and the Bargello, but that he would have been responsible for an intervention in the Cenacolo of Ognissanti is not explicitly stated.
According to some sources, he would also have retouched the faces of the 2 apostles (on the far right of the fresco), but if that would be the case, why would he have respected their original appearance and not have done the same for the face of Christ (see fig.4). It is likely that the overpainting of the head had already been done in earlier times and that Bianchi left it that way.

Fig.5 Volto di Cristo 1676 (C.Dolci, Galleria Borghese, Roma).

According to other sources, Carlo Dolci (1616-86) would have carried out the restoration, probably at the behest of the Medici. He was one of the favourite artists of Grand Duke Cosimo III and a renowned Florentine painter of religious scenes. Dolci himself was not a fresco painter but he had great admiration for Ghirlandaio's work, and it is inconceivable that a perfected portraitist as he was, would have been satisfied with such a poor result. For comparison, there is Dolci’s head of Christ from the Galleria Borghese (see fig.5).
It is therefore very questionable that it was indeed Carlo Dolci who was responsible for the restoration. Moreover, Dolci's biographer Filippo Baldinucci reports nothing about this restoration, and nowadays another artist, (coincidentally?) with the same first name, is put forward as the restorer.

That would then have been Carlo Maratta or Maratti (1625-1713), a famous fresco painter and portraitist who worked mainly in Rome and was also known as a skilled restorer. It is said that he carried out some projects in Florence but that he would have been responsible for the restorations in the Cenacolo di Ognissanti can only be assumed. In Maratta’s case too one wonders why he would have been content with such a bad job. By way of comparison, there is Maratta’s head of Christ from the Baptism of Jesus
(see fig.6). Among other works, Maratta painted the Pala (altarpiece) of the Ognissanti Chapel of the church of Santa Maria sopra Minerva in Rome (in 1671) and perhaps this caused the confusion with the Ognissanti of Florence?

If Dolci, Maratta or Bianchi had anything to do with the restoration of the head, that must have happened respectively in the 17th or 19th century, but in the end, there is still no final conclusion about the correct identity of the restorer. Is it one of those 3 painters or is it perhaps some zealous friar or unknown amateur artist who wanted to carry out the restoration himself and unfortunately did not get much done of it ...?
One can also ask why the head of Christ in the Cenacolo of Ognissanti could not be restored to its original 15th-century Ghirlandaio appearance, but that is out of the question because in the meantime even this poor restoration itself has also become a part of art history.

Literatuur:
Fulceri, E.                    Last Supper of Ognissanti by Domenico Ghirlandaio: Explore the Last
Suppers in Florence (visitflorence.com)
Giovannoni, G. e.a.     Giovannoni_vocerestauro.pdf (uniroma1.it)
Micheletti, E.               Domenico Ghirlandaio. Firenze, 1990.
Rosati, M. e.a.              completoelaboratoarte.pdf (larryg.altervista.org)
Van Laerhoven, J.         Florentijnse wandelingen, dl.II (Ghirlandaio). Kermt, 2021².