Welfen contra Ghibellijnen in middeleeuws Firenze

Als men het in Firenze heeft over de strijd tussen Welfen en Gibellijnen wordt er altijd verwezen naar het verhaal over de moord op Buondelmonte. Maar de moord op de trouwlustige jonge man was in feite slechts de aanleiding voor de vete tussen beide partijen (zie art. De moord op Buondemonte); de oorzaken lagen veel dieper. Het was niet alleen een oorlog tussen aanhangers van de keizer en van de paus (de zg. investituurstrijd), maar ook een aanslepend maatschappelijk conflict tussen de conservatieve feodale landaristocratie en de dynamische mercantiele burgerij in de stad aan de Arno.

In de middeleeuwen werden Florentia en de andere steden uit de regio in naam van de keizer van het Heilig Roomse Rijk bestuurd door de graven van Toscane. Bij de dood van gravin Mathilde van Canossa in 1115 was de nederzetting in de vallei van de Arno uitgegroeid tot een welvarende stad met een bevolking van ca.10.000 neringdoende ambachtslui en handelaars. De stad werd bestuurd door een elite die men de nobili van de primo cerchio (de “eerste kring”) kan noemen. In hun streven naar autonomie op politiek en economisch vlak hadden de Florentijnen van de investituurstrijd gebruik gemaakt om hun onafhankelijkheid af te dwingen van de keizer en de stad was in de loop van de 12de eeuw een vrije commune van ca. 15.000 inwoners geworden met haar eigen instellingen, militie en bestuurders .

Ten gevolge van de economische expansie hadden de Florentijnen hun territorium (de contado) uitgebreid en daarbij vele versterkte burchten van keizerlijke vazallen veroverd en gesloopt (zie art. over Semifonte). Die feodale edellieden (feudatari) waren dan naar de stad gekomen, waar zij zich meteen hadden opgeworpen als de nieuwe machthebbers. Aangezien de oorspronkelijke inwoners zich bezig hielden met de economische ontwikkeling van de stad konden zij zorgen voor het bestuur en de militaire bescherming.
De milites (de ridders van de oude feodale adel) hadden zich verenigd in de societas militum terwijl de burgerlijke kooplui en ondernemers zich gegroepeerd hadden in de societas mercatorum (waaruit in 1150 de Calimala en daarna de andere grote gilden ontstaan zijn).
Tegenover de invloedrijke families van de primo cerchio, die zich als anti-imperiali profileerden (want de keizer stond hun expansie in de weg) stonden de imperiali (de leden van de feodale adel die hun titel aan de keizer te danken hadden). Dat werden dan in de 13de eeuw de Ghibellijnen, die aan de kant van de keizer stonden, en de Welfen die zich tegen de keizer gekeerd hadden en dus de kant van de paus hadden gekozen. In het begin van de 13de eeuw telde Firenze reeds 50.000 inwoners.

In feite ging het in Firenze (en de andere Toscaanse steden) ook om een machtsstrijd tussen de adel en de opkomende burgerij. Terwijl de meeste Ghibellijnse families (zoals de Uberti, de Amidei, de Arrighi, de Fifanti en de Lamberti) trouw bleven aan de keizer, hadden sommige inwijkelingen (zoals de Pazzi, de Peruzzi en de Bardi) zich bekeerd tot het Welfisme, d.w.z. dat zij ook koopman-ondernemer en/of bankier geworden waren. Zij vervoegden de Florentijnse Welfische families van het eerste uur (zoals de Adimari en de Cavalcanti) en stonden zij aan zij met hen op het slagveld. Er was immers ook een strijd aan de gang tussen Welfische en Ghibellijnse steden die de gespannen verhoudingen in de eigen stad kon beïnvloeden (1).
Door zegepralen tegen strijdmachten uit Ghibellijnse steden (Pisa in 1222 en Siena in 1235) wisten de Welfen hun positie in Firenze te verbeteren, maar de Ghibellijnse families wensten hun dominantie niet zomaar op te geven (zie fig.1).

Fig.1 Welfen ontzeggen Ghobellijnen de toegang tot de stad (G. Villani, nuova cronica)

Met de steun van de keizer konden zij in 1237 het bestuur in Firenze opnieuw in handen nemen, maar toen in september 1250 keizerlijke troepen in Figline Val d’Arno verslagen werden door een leger van Florentijnse Welfische bannelingen konden die naar hun stad terugkeren en herbegonnen de troebelen. In oktober werd de Primo Popolo opgericht, de stadsregering die een einde stelde aan het Ghibellijns bewind en vele Ghibellijnen besloten dan maar om de stad te verlaten (zie art. Firenze en de Primo Popolo).
Na de Welfische nederlaag in Montaperti in 1260 en de verbanning van de Welfen uit de stad (2) volgde er een kort Ghibellijns intermezzo onder leiding van podestà Guido Novello van de graven van Guidi, dat echter in 1266 na de grote Welfische overwinning in Benevento beëindigd werd (zie de artikels over Montaperti en Benevento).
De Welfen van de Secondo Popolo hadden in Firenze het laken volledig naar zich toe getrokken en de Ghibellijnen verjaagd of aan de leiband gelegd. In 1266 werd de Parte Guelfa opgericht, die elke vorm van Ghibellinisme in de kiem moest smoren; de Welfische adelaar had de Ghibellijnse draak nu stevig in zijn klauwen… (zie fig.2).

Maar de Ghibellijnen lieten het daar niet bij en toen zij na een periode van verbanning naar Firenze mochten terugkeren hernamen de hostiliteiten tussen de beide partijen die elkaar vanuit hun woontorens bestookten. In 1280 kon kardinaal Latino Malabranca een vredesbestand bewerkstelligen, maar ook dat duurde niet lang (zie art. Karel van Anjou, de Slag te Benevento en de Secondo Popolo). Het invoeren van het prioraat in 1282, het instellen van de capitano del popolo als de tegenhanger van de podestà en het oprichten van de milities van de gilden, moesten het Welfisch bewind veilig stellen. In 1289 werd dat bewind verstevigd toen in Campaldino een Florentijns leger, waar de jonge Dante Alighieri deel van uit maakte, een klinkende zege kon behalen op een Ghibellijns leger uit Arezzo (zie art. Dante Alighieri, een dichter op het slagveld).
Op het einde van de 13de eeuw hadden de 21 Florentijnse gilden de strijd aangebonden met de zg. magnati of grandi (de erfgenamen van de Welfische en Ghibellijnse elite) die het economisch en politiek leven domineerden. Het zou verkeerd zijn die magnati of grandi allemaal te beschouwen als oud-Ghibellijnen want toen Giano della Bella in 1293 zijn Ordinamenti della giustizia uitvaardigde waren er nog steeds Ghibellijnse (met de Abati, Cipriani en Manelli) en Welfische fracties (met de Frescobaldi, de Albizzi en de Donati) die elkaar in alle hevigheid bekampten (zie art. over Giano della Bella). Op zijn fameuze lijst van 75 magnati stonden er ongeveer evenveel Welfische als Ghibellijnse families. De stad telde op dat moment naar schatting 85.000 inwoners.

Met de opsplitsing in 1300 tussen de Witte en de Zwarte Welfen hadden de eerstgenoemden aansluiting gevonden bij de Ghibellijnen (zie art. Zwarte en Witte Welfen in Firenze), die in 1315 in Montecatini weer met glans op het voorplan traden. Onder het commando van de condottiere en heer van Pisa en Lucca, Uguccione della Faggiola, had een Ghibellijns leger een Welfische coalitie die geleid werd door de Florentijnen een zware nederlaag toegediend. Het Ghibellijns gevaar werd nog groter toen Castruccio Castracani, die Uguccione had opgevolgd, in 1325 de Florentijnen versloeg in Altopascio en in 1328 Firenze kwam bedreigen. Dank zij de tussenkomt van Karel van Anjou moest hij telkens afzien van een belegering (zie art. Niccolò Machiavelli en Castruccio Castraeuw en toen was er een scheuring gekomen binnen de Welfische partij tussen Witten en Zwarten, die dan ook nog eens doorkruist werd door een strijd tussen magnati en pcani).

In de 2de helft van de 14de eeuw werd er nog steeds gesproken over een Ghibellijnse dreiging en wanneer het bestuur vijanden van het regime wilde uitschakelen werden die tot magnaat verklaard en/of beschuldigd van “Ghibellinisme”. In het 3de kwart van het Trecento was de Parte Guelfa bijzonder actief geweest in het opstellen van lijsten van ammoniti, tegenstanders van het bewind die “gewaarschuwd” werden en daarmee hun politieke rechten verloren hadden. De oude benaming van Ghibellijn werd weer actueel omdat popolani, zoals Salvestro de’ Medici, die de oorlog verklaard hadden aan de paus van Avignon (zie art. De Oorlog van de 8 Heiligen), dientengevolge door de Parte Guelfa bestempeld werden als Ghibellijnen. Maar uiteindelijk ging het hier om een conflict tussen conservatieve (elitaire) en progressieve (niet-elitaire) Welfen en is het gebruik van de benaming Ghibellijn eigenlijk een anachronisme.

De Welfen hadden de Ghibellijnen in Firenze in feite reeds grotendeels uitgeschakeld op het einde van de 13de eopolani, die is blijven voortduren tot in de 15de eeuw en evolueerde naar een conflict tussen ottimati en popolani

(1) Net zoals in Firenze wisselde in de andere Toscaanse steden een Welfisch bestuur geregeld af met een Ghibellijns naargelang van de politieke en militaire situatie in de regio, maar in de long run hadden de eeuwige rivalen Siena, Pisa en Pistoia voor een Ghibellijnse bewind gekozen terwijl Arezzo en Lucca aan de kant van de Welfen stonden. Florentijnse Ghibellijnen konden dan bijvoorbeeld terecht in Siena en Welfische bannelingen uit Pisa waren welkom in Firenze.
(2) Giovanni Villani geeft in zijn Nuova cronica een opsomming van de verbannen Welfische magnaten en popolani.
JVL

Guelphs versus Ghibellines in medieval Florence.

When people in Florence talk about the struggle between Guelphs and Gibellines, they always refer to the story of the murder of Buondelmonte. But the murder of the young man was in fact only the trigger of the vendetta between the two parties (see art. The murder of Buondemonte). The causes were much deeper. It was not only a war between the emperor and the pope (the so-called Investiture Controversy), but also a protracted social conflict between the conservative feudal aristocracy and the dynamic mercantile bourgeoisie in the city on the Arno.

In the Middle Ages, Florentia and the other cities of the region were governed by the Counts of Tuscany in the name of the Holy Roman Emperor. By the time of the death of Countess Mathilde of Canossa in 1115, the settlement in the Arno valley had grown into a prosperous city with a population of about 10,000 craftsmen and traders. The city was governed by an elite that can be called the nobili of the primo cerchio (the "first circle"). In their pursuit of political and economic autonomy, the Florentines had used the Investiture Controversy to enforce their independence from the emperor and in the course of the 12th century the city had become a free commune of about 15,000 inhabitants with its own institutions, militia and administrators.

As a result of the economic expansion, the Florentines had enlarged their territory (the contado) and conquered and demolished many fortified castles of imperial vassals (see art. on Semifonte). Those feudal noblemen (feudatari) then came to the city, where they presented themselves as the new rulers. While the original residents were busy with the economic development of the city, the noblemen could take care of the administration and military protection.
The milites (the knights of the old feudal nobility) had united in the societas militum and found themselves opposed to the bourgeois merchants and entrepreneurs of the societas mercatorum (from which the Calimala and the other great guilds arose in 1150).
The influential families of the primo cerchio, profiled themselves as anti-imperiali because the emperor stood in the way of their expansion), and the imperiali were the members of the feudal nobility who owed their title to the emperor. In the 13th century, they became the Ghibellines, who were on the side of the emperor, and the Guelphs who had turned against the emperor and therefore chosen the side of the pope. At the beginning of the 13th century, Florence already had 50,000 inhabitants.

In fact, in Florence (and the other Tuscan cities) it came to a power struggle between the nobility and the emerging bourgeoisie. While most Ghibelline families (such as the Uberti, the Amidei, the Arrighi, the Fifanti and the Lamberti) remained loyal to the emperor, other immigrants (such as the Pazzi, the Peruzzi and the Bardi) had converted to Guelphism, meaning that they had also become merchant-entrepreneurs and/or bankers. They joined the Florentine Guelph families of the first hour (such as the Adimari and the Cavalcanti) and stood side by side with them on the battlefield. After all, there was also a war going on between Guelph and Ghibelline cities that could influence the tensed relations in their home town (1).

By defeating military forces from Ghibelline cities (Pisa in 1222 and Siena in 1235), the Guelphs managed to improve their position in Florence, but the Ghibelline families were not going to give up their dominance just like that (see fig.1). With the support of the emperor, they were able to regain control of Florence in 1237, but when in September 1250 imperial troops were defeated in Figline Val d'Arno by an army of Florentine Guelph exiles, the latter were able to return to their city and the troubles restarted.
When in October, the Primo Popolo or the city government had put an end to the Ghibelline rule many Ghibellines decided to leave the city (see art. Florence and the Primo Popolo).

After the Guelph defeat at Montaperti in 1260 and the banishment of the Guelphs from the city (2), followed the short Ghibelline rule of podestà Guido Novello of the counts of Guidi that came to an end in 1266 with the great victory of the Guelphs in Benevento (see art. about Montaperti and Benevento).
The Guelphs of the Secondo Popolo took complete control in Florence and the Ghibellines were exiled or put on a leash. In that same year was installed the Parte Guelfa which had to nip any form of Ghibellinism in the bud; the Guelph eagle had the Ghibelline dragon firmly in its claws now (see fig.2).
But the Ghibellines did not give up that easy and when they were allowed to return to Florence after a period of exile, the hostilities between the two parties resumed. In 1280, Cardinal Latino Malabranca was able to bring about a peace treaty, but that did not last long either (see art. Charles of Anjou, the Battle of Benevento and the Secondo Popolo). The introduction of the priorate in 1282, the installation of the capitano del popolo as a counterpart to the podestà and the recruiting of the militias of the guilds, were intended to secure the Guelph rule. That rule was strengthened in 1289 when a Florentine army (with in his ranks the young Dante Alighieri) was able to defeat in Campaldino a Ghibelline army from Arezzo (see art. Dante Alighieri, a poet on the battlefield).

At the end of the 13th century, the 21 Florentine guilds had taken up the fight against the so-called magnati or grandi (the heirs of the Guelph and Ghibelline elite) who still dominated economic and political life. It would be wrong to consider all these magnati or grandi as former Ghibellines, because when Giano della Bella issued his Ordinamenti della giustizia in 1293, Ghibelline factions (with the Abati, Cipriani and Manelli) and Guelph factions (with the Frescobaldi, the Albizzi and the Donati) were still fiercely fighting each other (see art. on Giano della Bella). On his famous list of 75 magnati there were about as many Guelph as Ghibelline families. At that time, the city had an estimated 85,000 inhabitants.

With the split in 1300 between the White and the Black Guelphs, the former had joined the Ghibellines (see art. Black and White Guelphs in Florence), who rose to the forefront again in Montecatini in 1315. Under the command of the condottiere and lord of Pisa and Lucca, Uguccione della Faggiola, a Ghibelline army had inflicted a heavy defeat on a Guelph coalition led by the city of Florence.
The Ghibelline danger became even greater when Castruccio Castracani, who had succeeded Uguccione, defeated the Florentines in Altopascio in 1325 and planned a siege of Florence in 1328. Thanks to the intervention of Charles of Anjou, that threat was averted (see art. Niccolò Machiavelli and Castruccio Castracani).

In the 2nd half of the 14th century, there was still talk of a “Ghibelline danger”. When the government wanted to eliminate enemies of the regime, the latter were declared a magnate and/or accused of "Ghibellinism". In the 3rd quarter of the Trecento, the Parte Guelfa had been particularly busy with drawing up lists of ammoniti, opponents of the regime who had been "warned" and therefore lost their political rights. The old name of Ghibelline became topical again because popolani, such as Salvestro de' Medici, who had declared war on the pope of Avignon (see art. The War of the 8 Saints), were consequently labeled by the Parte Guelfa as Ghibellines.
But the struggle that was then going on in Florence opposed conservative (elitist) and progressive (non-elitist) Guelphs and the use of the name Ghibelline is in fact an anachronism.

When the Guelphs had put the Ghibellines largely aside in Florence at the end of the 13th century it came to a split within the Guelph party between Whites and Blacks, which was also crossed by a struggle between magnati and popolani, that continued in the 15th century and evolved into a conflict between ottimati and popolani.

(1) As in Florence, in the other Tuscan cities a Guelph government regularly alternated with a Ghibelline according to the political and military situation in the region, but in the long run the eternal rivals Siena, Pisa and Pistoia had opted for a Ghibelline rule while Arezzo and Lucca were on the side of the Guelphs. Florentine Ghibellines could go to Siena, for example, and Guelphic exiles from Pisa were welcome in Florence.
(2) In his Nuova cronica Giovanni Villani lists the Guelph magnates and popolani who went into exile.

Literatuur:

Antonetti, P.                 Histoire de Florence. Parijs, 1983.
De Vos, K.                   Een geschiedenis van republikeins Florence (1130-1530).
                                          In: Kleio-magazine, nov. 2020.
Francesconi, G.           1315. La battaglia di Montecatini. Una vittoria Ghibellina. Pisa, 2021.
Selfe, R.                       Villani’s Cronicle. Londen 1906. The Project Gutenberg eBook of Villani's
                                       Chronicle, by Giovanni Villani
Van Laerhoven, J.        Zie art. De moord op Buondelmonte en het begin van de oorlog tussen
                                             Welfen en Ghibellijnen.
                                    zie art. Giano dell Bella en de strijd tussen magnati en popolani.
                                    zie art. Karel van Anjou, de slag bij Benevento en de Secondo Popolo.
                                    zie art. Zwarte en Witte Welfen in Firenze.
                                    zie art. Dante Alighieri, een dichter op het slagveld.
                                    zie art. Niccolò Machiavelli en Castruccio Castracani.
                                    zie art. De oorlog van de 8 Heiligen.
                                    zie art. Montaperti (1260) en Colle Val d’Elsa (1269).
                                    zie art. Semifonte en de replica van de Florentijnse domkoepel.
Vannucci, M.               The History of Florence. Rome, 1966.

Geschiedenis van FirenzeJan Van LaerhovenJanuary 20, 2025