Was Alessandro de’ Medici il Moro werkelijk een Moor?

De 1ste hertog van Firenze staat in de Florentijnse geschiedenis bekend als Alessandro il Moro. Een Moor (moriaan) was in de 16de eeuw de naam die gegeven werd aan mensen die zwart, mulat, neger, Afrikaan, of Berber waren.

Fig.1 Alessandro il Moro (school van Bronzino)

Van Alessandro de’ Medici werd gezegd dat hij de zoon was van Giulio de’ Medici (later paus Clemens VII) of van Lorenzo de’ Medici (de hertog van Urbino) en van een Moorse slavin uit de Romeinse hofhouding van Alfonsina Orsini (de weduwe van Piero de’ Medici lo Sfortunato). Ondanks het feit dat kardinaal Giulio, Alessandro officieel heeft laten registreren in 1519 als zoon van Lorenzo, wordt nu toch algemeen aanvaard dat hij zelf de vader was [1].
Alessandro heeft zijn bijnaam pas na zijn dood (in l6de-eeuwse teksten) gekregen en voor sommige auteurs was die naamgeving het resultaat van een gerucht dat achteraf verspreid is om hem in een slecht daglicht te stellen [2]. Zij zijn van mening dat de hertog misschien wel een “zuiders” uitzicht had, maar dat hij (en dus ook zijn moeder) geen mulat of Moor was (zie fig.1).

Ook Ludovico Sforza, de hertog van Milaan (1494-1508) stond bekend als il Moro omdat hij donker haar en een getaande huid had. Hij staat o.a. afgebeeld op een miniatuur van Giovanni de Predis in de Grammatica Latina van Ello Donato (Milaan Bib. Trivulziana) (zie fig.2).

Fig.2 Ludovico il Moro (Giovanni de Paredis)

Ludovico was de 4de zoon van Francesco Sforza en Bianca Maria Visconti en werd al van kindsbeen af Moro genoemd. Terwijl men er vrij zeker van kan zijn dat hij geen “echte” Moor was, werd toch ook over hem het gerucht verspreid dat hij een natuurlijke zoon van Francesco en een Moorse slavin zou geweest zijn [3]. Wie dat gerucht gelanceerd heeft en wanneer, is niet geweten.
Vele auteurs zijn van mening dat het in het geval van Alessandro geen gerucht was om hem schade toe te brengen, maar dat zijn “Moors zijn” strookte met de waarheid.
Zij baseren zich vooral op de portretten die er o.a door de School van Bronzino ca.1553 gemaakt zijn in de loop van de 16de eeuw (zie fig.1).

De kronikeur Scipio Ammirato die Alessandro in 1647 beschreef als “bruin, met dikke lippen en kroezelhaar”, heeft de hertog niet eens gekend en gaf zijn mening enkel maar op basis van bestaande schilderijen.
Indien er enkel pas later, na zijn dood, portretten zouden gemaakt zijn van de hertog, zou dat passen in de theorie dat het allemaal deel uitmaakte van een roddelcampagne om hem als een Moor af te beelden en daarmee zijn slecht bestuur te verklaren.
Daarom kan het interessant zijn om er enkele eigentijdse afbeeldingen bij te halen. In dat verband verdienen de portretten uit 1534 (die dus tijdens het leven van de hertog geschilderd zijn) van Vasari en Pontormo onze aandacht.

In de Uffizi hangt het “staatsieportret” dat Giorgio Vasari van de hertog schilderde in 1534. Op het schilderij verschijnt Alessandro in volle wapenrusting, hij heeft een bastone (een aanvoerdersstaf) in de hand en zijn helm staat naast hem, zodat zijn donkere haardos zichtbaar is (zie fig.3).

Fig.3 Alessandro duca (G.Vasari, Uffizi)

Hij is zittend en in profiel afgebeeld en hij kijkt als een heerser naar de stad Firenze naast hem op de achtergrond. Als men Alessandro’s gelaat van naderbij bekijkt zal men merken dat de geportretteerde bruine krullen heeft, een grote neus, volle lippen en een lichte baardgroei. Voor sommige auteurs zouden dat wellicht Moorse kenmerken kunnen zijn.
Alessandro heeft dit portret ongetwijfeld gezien en goed bevonden want hij (of Ottaviano de’ Medici?) had het laten maken samen met een postuum portret van Lorenzo il Magnifico (ook in de Uffizi) om de dynastieke opvolging letterlijk in de verf te zetten.

Fig.4 Alessandro de’ Medici (J.Pontormo)

Het schilderij dat Jacopo Pontormo gemaakt heeft in 1534 (en dat bewaard wordt in het Museum of Art van Philadelphia) toont ons een volledig in het zwart geklede hertog die een tekening van een vrouw maakt. Hij kijkt ons recht in de ogen en heeft een muts op zijn hoofd waardoor zijn donkere krullen niet heel duidelijk zichtbaar zijn, maar de grote, lange neus en de volle lippen komen overeen met de afbeelding van Vasari uit de Uffizi. Toch krijgt men hier niet meteen de indruk dat het om een “Moor” gaat (zie fig.4). Zij die beweren dat Alessandro geen Moor was wijzen daarbij ook op de gelijkenissen tussen Alessandro en Giulio de Medici, zijn vermeende vader (zie ander artikel). Het portret was bedoeld als een geschenk voor Alessandro’s minnares (Taddea Malaspina) en zal dus zonder twijfel zijn goedkeuring hebben meegedragen. De hertog was in de rouw na de dood van (zijn vader paus Clemens.

Vasari en Pontormo hebben de hertog naar alle waarschijnlijkheid geschilderd zoals hij er echt uitzag, maar volgens sommige beweringen zouden Vasari, door de hertog in profiel af te beelden, en Pontormo, door met een muts de donkere krullen te verbergen, echter zijn “Moors” uitzicht hebben willen afzwakken.
Andere beweren dan weer dat Cosimo I (uit de tak der Popolani) met opzet kunstenaars zou verplicht hebben om zijn voorganger als een Moor (en dus slecht en onbekwaam) voor te stellen teneinde zijn eigen opvolging te rechtvaardigen en de nog jonge kinderen van Alessandro voor de opvolging buiten spel te zetten [4]. Maar die bewering heeft weinig zin want de portretten van Alessandro door Vasari en Pontormo waren geschilderd in 1534, toen er van de toen 15-jarige Cosimo op het politieke toneel nog helemaal geen sprake was.
Wat hij Alessandro achteraf wel verweten heeft was dat hij een bastaard was en dat zijn bewind geen zegen voor Firenze geweest is. Cosimo heeft ook zoveel mogelijk verwijzingen naar zijn voorganger uit de Florentijnse archieven gehaald [5].

Het is wel zo dat men soms dat Moorse/negroïde uitzicht op afbeeldingen juist gaan accentueren is om geen twijfel over de identiteit van de hertog (het ging tenslotte over il Moro!) te laten bestaan. Alessandro zelf had daar blijkbaar geen enkele moeite mee.

De medailles, munten en sieraden die eveneens in 1534/35 gemaakt zijn door tijdgenoten, vertonen overeenkomsten met het schilderij van Vasari, maar leggen daarbij toch overduidelijk de nadruk op zijn “Moorse” uitzicht.

Het zilveren muntstuk van 40 soldi (uit het Bargello) dat Benvenuto Cellini van en voor de hertog gemaakt heeft en de camee die Domenico de’ Vetri (Vitoria & Albert Museum van Londen) vervaardigd heeft laten daar weinig twijfel over bestaan (zie fig. 5 & 6). Diegenen die beweren dat hij van Afrikaanse origine was hebben hier ongetwijfeld een punt.

Dat Alessandro de zoon van de paus was is ondertussen wel duidelijk en bijna iedereen is er ook van overtuigd dat een zekere Simunetta de moeder van Alessandro was. Enkel voor Marcello Simonetta bestaat ook de mogelijkheid dat het Marietta Dovizi (da Bibbiena) de dochter van Piero Dovizi (de secretaris van Piero lo Sfortunato) was [6]. Moest dat echt het geval zijn dan is de hele discussie in verband met de afkomst van Alessandro natuurlijk een maat voor niets! Over Marietta is weinig bekend, behalve dan dat ze in 1515 getrouwd is met Bernardino Peroli uit Verona.

Een zeer belangrijk document in verband met het moederschap van Simunetta is de brief van 12 februari 1529 waarin zij aan Alessandro hulp vroeg voor haar gezin. De brief is gericht aan haar figliuolo carissimo (“liefste zoon”) en ze sluit hem af met vostra cara madre Simunetta (“uw lieve moeder Simunetta”). Haar man was de bezorger van de brief die gedateerd was en geschreven in Collevecchio. Het is die brief die op het einde van de 19de eeuw uit de archieven verdwenen is, maar gelukkig reeds gepubliceerd was [7].
Kardinaal Giulio had Simunetta na de geboorte van Alessandro (1511 of 1512) laten (of doen) trouwen met een muildierdrijver uit Collevecchio, waarmee ze achteraf nog 2 kinderen gehad heeft. In de fameuze brief vroeg Simunetta aan haar zoon om financiële steun voor haar man en 2 kinderen, maar Alessandro heeft hier nooit gevolg aan gegeven [8]. Hij wilde absoluut niets te maken hebben met zijn moeder of de muildierdrijver. In het Italiaans is het woord mulatto afgeleid van mula (muildier) en dat maakte het voor Alessandro nog een stuk erger.

De cruciale vraag is nu wie die Simunetta da Collevecchio was en of zij al dan niet van Afrikaanse oorsprong was. Er bestaan van haar geen betrouwbare afbeeldingen en/of beschrijvingen.
Een aantal kronikeurs (o.a. Bernardo Segni, en Scipio Ammirato) heeft achteraf geschreven dat Simunetta van Moorse origine was. Zij hadden Alessandro’s moeder echter nooit gezien en zij beweerden dan ook dat zij die informatie “ergens gehoord” hadden. Jean Nestor, die in dienst was van Caterina de’ Medici schreef in 1564 dat Alessandro de zoon was van une femme demi-nègre, maar voegde er aan toe dat dit waarschijnlijk een roddel was die verspreid was door zijn tegenstanders.

Er werd ook gezegd dat Simunetta een slavin was die werkzaam was in de Romeinse hofhouding van Alfonsina Orsini. De meeste slaven kwamen in die periode uit Afrika en wanneer Alessandro’s moeder dus een slavin geweest is, kon het bijna niet anders dan dat zij een mulat of een negerin was.
Maar kardinaal Ippolito de’ Medici (die zich als de rechtmatige heerser van Firenze beschouwde en zijn neef Alessandro in een slecht daglicht wilde plaatsen) noemde Alessandro’s moeder in 1535 una villana (een plattelandsvrouw) en Lorenzino de’ Medici (die Alessandro vermoord heeft in 1537 en hem zeer goed kende) sprak van una donna d’infimo e vilissimo stato (“laag en verachtelijk”), maar niet van een (zwarte) slavin [9]. Laatstgenoemde voegde er in zijn Apologia aan toe dat Alessandro zijn moeder heeft laten vergiftigen omdat de bannelingen, die tegen Alessandro een proces aangespannen hadden in Napels, haar daar in 1535 wilden doen verschijnen [10], naar alle waarschijnlijkheid om haar en dus ook zijn lage afkomst (en zijn daaruit voortvloeiende onbekwaamheid?) aan te tonen. De fuorusciti (bannelingen) trokken echter aan het kortste eind en Alessandro keerde met de goedkeuring van keizer Karel V als hertog terug naar Firenze.

Misschien was Simunetta gewoon een boerendochter uit de buurt (met een getaande huid die eventueel uit Zuid-Italië afkomstig was). Het woord serva, dat in sommige teksten gebruikt wordt, had een dubbele betekenis: una serva di casa was niet noodzakelijk een slavin, maar kon ook een dienstmeid zijn. Dat Simunetta een mulat of een slavin (una schiava) was, is dus helemaal niet bewezen en wordt dan ook niet door alle auteurs aanvaard.

Het is duidelijk dat men (ook) aan de hand van de afbeeldingen van de hertog nog steeds van mening kan verschillen: voor sommige auteurs, zoals Gaetano Pieraccini (1864-1957) arts en eminent Medici-kenner, was Alessandro helemaal niet van Moorse of negroïde afkomst. Op basis van het medische verslag dat in 1875 opgesteld werd bij de opening van de graven in de Nieuwe Sacristie en het afgietsel dat gemaakt werd van de schedel van Alessandro, besloot Pieraccini dat il Moro geen stompe neus en kroezelhaar had, maar een gewone neus, een kleine mond met een uitstekende onderlip en bruin (licht rossig) krullend haar (waarvan nog enkele lokken aan zijn schedel vastzaten).

Voor andere (ook hedendaagse) auteurs bestaat er echter geen twijfel dat Simunetta en dus ook Alessandro van Afrikaanse origine waren. Zij baseren zich daarbij nog altijd op zijn “looks”. Het is dus eigenlijk wachten op een nieuw medisch onderzoek, met moderne methodes, dat wellicht meer klaarheid zou kunnen brengen.

Wat Alessandro zelf van de situatie vond is stof voor een ander artikel, maar het feit dat hij blijkbaar tevreden was met de portretten en de andere kunstwerken, zegt al voldoende.

JVL

Was Alessandro de’ Medici il Moro really a Moor?

The 1st Duke of Florence (1532-37) is known in Florentine history as Alessandro il Moro. In the 16th century, “Moor” was the common name for people who were black, mulatto, negro, African or Berber.
Alessandro de' Medici was said to be the son of Giulio de' Medici (later Pope Clement VII) or Lorenzo de' Medici (the Duke of Urbino) and of a Moorish slave from the Roman court of Alfonsina Orsini (the widow of Piero de' Medici lo Sfortunato). Despite the fact that Cardinal Giulio had Alessandro officially registered in 1519 as Lorenzo's son, it is now widely accepted that he himself was the father [1]. Alessandro got his nickname only after his death (in 16th century texts), and for some authors, this was the result of a rumour that was spread afterwards to enforce his bad reputation. They believe that the Duke may have had "exotic" looks, but that he (and also his mother) was not a mulatto or a Moor (see fig.1) [2].

Ludovico Sforza, the duke of Milan (1494-1508), was also called il Moro. Sforza was certainly not a “real Moor” but he had dark hair and a tanned skin (see fig.2). He was the 4th son of Francesco Sforza and Bianca Maria Visconti and got his nickname from his childhood. While one can be quite sure that he was not a "real" Moor, it was nevertheless rumored that he would have been a natural son of Francesco and a Moorish slave [3]. Who launched that rumor and when, is not known.

Many authors believe that in Alessandro's case it was not a slander, but that his "being Moorish " was true. They mainly rely on the portraits made in the course of the 16th century, such as the ones by the School of Bronzino ca.1553 (see fig.1).
The chronicler Scipio Ammirato who Alessandro described in 1647 as "brown, with thick lips and frizzy hair", had not even known the duke and gave his opinion only on the basis of existing paintings.
If all the portraits of the Duke were made after his death, that would fit into the theory that it was all part of a gossip campaign to portray him as a Moor. So it might be interesting to look at some contemporary portraits in which case the paintings of the Duke by Vasari and Pontormo from 1534 deserve our attention.
In the Uffizi is kept the portrait painted by Giorgio Vasari of the Duke in 1534. In the painting the duke appears in full armor, he has a bastone (a captain's staff) in his hand and his helmet is standing next to him, making his dark hair visible (see fig. 3). He is pictured in profile because he sits in his chair as he looks at the city of Florence in the background. One will notice that the portrayed has dark brown curls, a large nose, full lips and a light beard. For some authors, these might be Moorish characteristics.
Alessandro has undoubtedly seen and approved this "state portrait " ordered by himself (or Ottaviano de' Medici?) . At the same time Vasari had to paint a posthumous portrait of Lorenzo il Magnifico (also in the Uffizi) to demonstrate the dynastic succession.

On the portrait that Jacopo Pontormo made in 1534 (Museum of Art of Philadelphia) Alessandro is completely dressed in black and is making the drawing of a woman. He looks us straight in the eye and has a cap on his head making his dark curls not clearly visible. His big, long nose and full lips correspond to the image of Vasari from the Uffizi, but in this case one can hardly speak of a real “Moor'” (see fig.4). Those who claim that Alessandro was not a Moor also point out the similarities between Alessandro and Giulio de Medici, his alleged father (see another article).
The portrait was intended as a gift for his mistress (Taddea Malaspina) and will therefore undoubtedly have carried his approval. Alessandro was in mourning after the death of (his father) Pope Clement VII.

Vasari and Pontormo have most likely painted the Duke as he really was. Some say that Vasari, by depicting the Duke in profile, and Pontormo, by hiding the dark curls with a cap, would have wanted to attenuate his "Moorish" looks. Others claim that Duke Cosimo I (from the branch of the Popolani) would have deliberately forced artists to paint his predecessor as a “bad” Moor in order to justify his own election and to eliminate Alessandro's still young children for the succession [4]. This makes no sense because the portraits of Alessandro by Vasari and Pontormo were painted in 1534, when 15-year-old Cosimo was not yet in the picture. But it is a fact that he did blame Alessandro afterwards for being a bastard and that his reign had not been a blessing for Florence. It is said that Cosimo has removed the references to his predecessor as much as possible from the Florentine archives [5].

However, it is true that some artists wanted to accentuate his Moorish looks so that there could be no doubt about the identity of the depicted person being il Moro. Apparently Alessandro had no problem with that.
The medals, coins and jewelry made by contemporary artists in 1534/35 are similar to Vasari's painting, but clearly emphasize Alessandro’s "Moorish" features. The silver coin of 40 soldi (from the Bargello) that Benvenuto Cellini designed for the duke and the cameo that Domenico de' Vetri (Vitoria & Albert Museum in London) has made, leave little doubt about it (see fig.5 & 6). Those who claim that the duke was of African origin may have a point here.

It is now generally accepted that Alessandro was the pope's son and almost everyone is convinced that a certain Simunetta was Alessandro's mother. Only for Marcello Simonetta is it possible that it was Marietta Dovizi (da Bibbiena) the daughter of Piero Dovizi (the secretary of Piero lo Sfortunato) [6]. If this realy was the case the whole affair about Alessandro’s descent would be much a do about nothing! Little is known about Marietta, except that she married Bernardino Peroli from Verona in 1515.

A very important document relating to her motherhood is the letter of February 12, 1529 in which Simunetta asked Alessandro help for her family.
The letter is addressed to her figliuolo carissimo ("dearest son") and she concludes it with vostra cara madre Simunetta ("your dear mother Simunetta"). Her husband delivered the letter that was dated and coming from Collevecchio. It is that letter that disappeared from the archives at the end of the 19th century, fortunately after its publication [7]. Cardinal Giulio had allowed (or obliged) Simunetta to marry a mule floater from Collevecchio after the birth of Alessandro (1511 or 1512), with whom she had two more children afterwards. In the famous letter, Simunetta asked her son for financial support for her husband and two children, but Alessandro never gave an answer [8]. Alessandro wanted nothing to do with his mother and the mule floater. In Italian the word mulatto is derived from mula mule, and that made it even worse for him.

The crucial question is now : who was Simunetta da Collevecchio and was she, yes or no, of African origin. But there are no images and/or reliable descriptions of her.
A number of chroniclers (including Bernardo Segni, and Scipio Ammirato) wrote afterwards that Simunetta was of Moorish origin. But they had never seen Alessandro's mother and they claimed that they had "heard that information somewhere." Jean Nestor, who was employed by Caterina de' Medici wrote in 1564 that Alessandro was the son of une femme demi-nègre, but added that this was probably a gossip spread by his opponents.
It was also said that Simunetta was a slave working at the Roman court of Alfonsina Orsini. Most of the slaves came from Africa during that period, and if Alessandro's mother had been a slave, it was almost certain that she would have been a mulatta or a negra.
However Cardinal Ippolito de' Medici (who considered himself the rightful ruler of Florence and wanted to harm his nephew’s reputation) called Alessandro's mother in 1535 una villana (a rural woman) and Lorenzino de' Medici (who murdered Alessandro in 1537 and who knew him very well) spoke of una donna d'infimo e vilissimo stato (a low and despicable woman) but not of a (black) slave [9].
The latter added in his Apologia that Alessandro had his mother poisoned because the exiles, who had filed a lawsuit against Alessandro in Naples, wanted her to appear there in 1535 in order to demonstrate her and his low origins (and therefore his resulting incompetence?) [10]. But the fuorusciti (exiles) pulled the short end and Alessandro returned to Florence as duke with the approval of the emperor.

Maybe Simunetta was just a farmer's daughter from the neighborhood (with a tattered skin who might have come from southern Italy). The word serva, which is used in some texts, had a double meaning: una serva di casa was not necessarily a slave (una schiava), but could also be a maid or a servant. The fact that Simunetta was a mulatta or a slave is not proven and therefore not accepted by all authors.

It is clear that the duke's descent is still a subject of discussion. For some authors, such as Gaetano Pieraccini (1864-1957) a physician and eminent Medici expert, Alessandro was not of Moorish or black origin at all. Based on the medical report drawn up in 1875 at the opening of the tombs in the New Sacristy and the cast made from Alessandro's skull, Pieraccini decided that il Moro had no blunt nose and frizzy hair, but an ordinary nose, a small mouth with a protruding lower lip and brown (slightly ruddy) curly hair (some hair strands were still attached to his skull).

For other (also contemporary) authors there is no doubt that Simunetta and therefore Alessandro were of African origin. They still are convinced by his looks. So it is wait and see for a new medical study, with modern methods, that might bring a definite answer.

What Alessandro himself thought of the situation is subject for another article but the fact that he accepted the portraits and the other works of art with his image without questioning, says enough.

[1] zie artikel: Was Alessandro de’ Medici de zoon van de paus?

[2] G. Pieraccini, La stirpe de’ Medici da Cafaggiolo (volume 1). Firenze, 1924. U. Dorini, I Medici e I loro tempi, Firenze, 1989.

[3] M. Unger, Machiavelli, een biografie. Amsterdam, 2012.

[4] M. de Valdes, Giulia de’ Medici & her Portrait, in : the Florentine, 1995

[5] T.E. Robey, Glory and Infamy. New York, 2012.

[6] M. Simonetta, Caterina de’ Medici. Milano, 2018.

[7] G. Pieraccini, op.cit.

[8] zie artikel: Waarom Alessandro de’ Medici niet de Zwarte prins van Firenze was.

[9] M.R. Wade, Gender Matters, New York, 2014

[10] C. Fletcher, The Black Prince of Florence. Oxford, 2016.

De Medici-hertogenLeen BraspenningMay 29, 2020